افزایش ریسک سیلاب در پایتخت

مهر: سیلاب شایع ترین بلای طبیعی در دنیا محسوب می شود و تقریبا در تمامی کشورهای جهان وجود دارد. مطابق آمار تهیه شده توسط سازمان ملل متحد در میان بلایای طبیعی، سیلاب و طوفان بیشترین تلفات و خسارات ناشی از سیلاب و طوفان بالغ بر ۲۱ میلیارد دلار در مقابل ۱۸ میلیارد دلار خسارات ناشی از زلزله بوده است.

بر اساس پژوهشی که مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران انجام داده است، فراوانی وقوع سیلاب در ایران از ۳۹ رویداد در سال ۱۳۵۰، به ۲۷۶ مورد در سال ۱۳۷۷، فزونی یافته است. قابل ذکر است که این روند در ادامه، همین طور رو به افزایش بوده است. از لحاظ فراوانی وقوع سیلاب در کشور، به ترتیب استانهای خراسان، کرمان، خوزستان، فارس، گیلان و گلستان بیشترین وقایع را در این پنج دهه داشته اند. همچنین به طور کلی روند وقوع سیل در کشور سیر صعودی داشته و در دهه ۷۰ در کل کشور بیش از ۲۰۰۰ واقعه سیلاب ثبت شده است.

مرور سیلاب های تهران

تابستان امسال ۲ حادثه شهری پرتلفات در اطراف شهر تهران رخ داد. بارش شدید و ناگهانی باران در منطقه کن و جنوب شرق تهران سبب جاری شدن سیلاب شد. حادثه‌ای که خسارت‌های مالی و جانی زیادی به جا گذاشت و درجه بالای آسیب‌پذیری تهران در برابر این‌گونه حوادث را نشان داد.

تاریخ چند سال اخیر تهران را هم که مرور کنیم پر از حوادث این چنینی است. سیلاب هایی که در پی بارندگی های ناگهانی رخ داده اند. یکی از معروف ترین سیل ها تهران، سیل تجریش است.

روز یکشنبه، چهارم مرداد ۱۳۶۶، ساعت یک بعدازظهر، در منطقه شمال تهران رگبار و تگرگ شدیدی شروع به باریدن کرد. طی مدت پنج دقیقه سیلاب عظیمی از رودخانه گلاب دره به حرکت درآمد و در مسیر خود، سد ساخته شده توسط جهاد سازندگی را تخریب و صدها تن گل ولای و سنگ را در مسیر رودخانه گلاب دره و جعفرآباد به سمت میدان تجریش به حرکت درآورد. در طول مسیر به خانه ها و خودروها خسارت فراوان وارد کرد و به میدان تجریش رسید؛ در میدان تجریش بخشی از سیلاب به درون زیرگذر در حال ساخت وارد شد و بخشی دیگر به داخل تکیه بازار تجریش و راهرو بازار تجریش آسیب رساند. سیلاب به سمت بیمارستان شهدا از سمت شرق و ورودی خیابان مقصود بیگ و ولیعصر در سمت جنوب و غرب نیز پیشروی کرد.

بررسی چند سیلاب به وقوع پیوسته در تهران و توجه به میزان بارش در این سیلاب ها، نشان می دهد، خطر وقوع سیلاب در تهران با آستانه حدود ۳۵ تا ۴۰ میلی متر امکان پذیر است. سیلابی در تهران در روز چهارم فروردین سال ۱۳۷۴ با ۴۲ میلی متر بارش به وقوع پیوست. روز ۱۳ اسفند سال ۶۵، نیز با ۵۲ میلی متر بارش، سیلابی در تهران به راه افتاد در ماه های بهمن و مرداد همین سال هم به رغم کم بودن بارش، سیلاب هایی در تهران به وقوع پیوست که شاید بتوان آن را به زهکشی و ناکارآمدی جوی های شهر مربوط دانست. دهم اسفند ماه سال ۶۶، نیز سیلابی در شمیران اتفاق افتاد که میزان بارش در آن ۴۴ میلی متر بود. کارشناسان با بررسی میزان بارش ها در این چند سیلاب به وقوع پیوسته در شهر تهران معتقدند که آستانه ۳۵ تا ۴۰ میلی متر بارش باران، می تواند هشداری برای وقوع سیلاب در تهران باشد.

یکی دیگر از سیلاب های شدید تهران در فروردین ماه ۹۱ به وقوع پیوست. در روزهای جمعه، شنبه و یکشنبه(۲۵، ۲۶ و ۲۷ فروردین ماه سال ۱۳۹۱ )باران های نسبتا شدیدی در سطح شهر تهران صورت گرفت. بررسی میزان بارش ها نشان می دهد در حوضه آبریز مربوط به ناحیه وقوع حادثه (حوضه آبریز کن) برآورد تقریبی میانگین بارش باران در روزهای جمعه، شنبه، یکشنبه به ترتیب ۲۷، ۹ و ۶ میلی متر بوده است که به طور متوسط می توان برای روزهای وقوع حادثه بارش را به میزان ۶.۱۳ میلی متر منظور کرد.

با توجه به عدم اجرای دیواره شمالی کانال میان رود و در عین حال مجاورت نزدیک گودبرداری مترو با این کانال که از نیمه دوم سال ۸۸ آغاز شده و در نیمه دوم ۸۹ به اتمام رسیده بود، آب وارد کانال مترو شد. شیب طولی خط موجب هدایت آب وارده به ایستگاه های استاد معین و شهید حبیب اللهی شد. سرعت ورود آب به تونل و ایستگاه های خط به حدی بود که امکان بروز هرگونه حوادث جدی جرحی یا فوتی در حجم گسترده وجود داشت.

اما مدیریت شهری برای مقابله با این بحران چه برنامه هایی دارد؟ احمد صادقی رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با تایید آسیب پذیر بودن تهران در برابر سیلاب های احتمالی گفت: کلان‌شهر تهران با وسعتی در حدود ۷۰۰ کیلومترمربع یکی از کلان‌شهرهای مهم جهان با عوارض و مشخصات‌ منحصر است، عبور رودخانه‌های متعدد از داخل محدوده شهری تهران و دستکاری‌های به وجود آمده در آن‌ها در طی سالیان مختلف از جمله احداث سیل برگردان‌های شرق و غرب تهران و همچنین احداث شبکه بسیار وسیعی از سامانه اصلی و فرعی آب‌های سطحی در شهر تهران بر پیچیدگی‌ها مدیریت آب‌های سطحی در این کلان‌شهر افزوده است.

وی افزود: وقوع سیلاب تجریش در سال ۱۳۶۶ و همچنین سیلاب‌های اخیر که باعث ورود حجم بسیار زیاد آب به متروی تهران و تخریب پل بزرگراهی بر روی رودخانه کن شد، به خوبی اهمیت مدیریت سیلاب در این کلان‌شهر روبه توسعه سریع را بیش از پیش نمایان کرد.

دلایل افزایش ریسک سیلاب

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با اعلام این که وجود شیب شمال به جنوب قابل‌ملاحظه در محدوده شهر، تخریب حوضه آبخیز بالادست نواحی شهری به صورت‌های مختلف ازجمله تخریب پوشش گیاهی و جاده‌سازی، گسترش بی‌رویه اراضی شهری و صنعتی، کاهش نفوذ آب و افزایش رواناب‌های شهری خطر بروز سیلاب را در پی داشته است، یادآور شد: باران‌های شدید و کوتاه‌مدت فرصت نفوذ به داخل خاک را نداشته و در نتیجه بخش قابل توجهی از بارش به رواناب‌های سطحی تبدیل می‌شود. از این رو رودخانه‌ها و مسیل‌های حوضه‌های آبخیز شهری از درجه ریسک زیادی برای سیل‌خیزی و خسارات ناشی از آن برخوردار خواهند بود. مجموع این عوامل و خسارات بالای اقتصادی، ‌ اجتماعی و امنیتی ناشی از هرگونه بروز سیلاب احتمالی در سطح شهر تهران، اهمیت مدیریت سیلاب و ضرورت هماهنگی و همکاری نهادهای مرتبط را در این خصوص نمایان می کند.

چالش های موجود در برابر مدیریت سیلاب

وی گفت: بدون‌شک تامین ایمنی کامل در برابر سیل انتظار واقع‌بینانه‌ای نیست. به‌عبارت دیگر از تمامی ریسک‌های سیل نمی‌توان اجتناب کرد، بنابراین باید اقدامات مدیریتی لازم در راستای کاهش خسارات ناشی از بروز سیلاب‌های شهری توسط نهادهای مرتبط به عمل آید. مدیریت سیل به دنبال حذف کامل ریسک‌های سیل نیست بلکه می‌کوشد آن‌ها را کاهش دهد. این کار می‌تواند با کاهش ریسک‌های سیل تا سطح قابل قبول یا با حفظ، اشتراک یا انتقال ریسک‌های سیل در قالب اقدامات مربوطه محقق شود.

وی ضمن بررسی چالش های موجود در این بخش افزود: شفاف‌سازی نقش و اثر هر یک از محورهای مدیریتی در این ساختار، سبب تسهیل روند برنامه‌ریزی و اطمینان از اجرایی شدن آن خواهد بود و برای دستیابی به ضمانت اجرایی استراتژی‌ها و اقدامات مبتنی بر آن‌ها، تطبیق هر استراتژی با اسناد بالادستی و بخشی ضروری است.

صادقی با بیان این که هر کدام از ذی‌نفعان باید بر وظایف خود در راستای اهداف مدیریت سیلاب شهر تهران، آگاهی کافی داشته باشند؛ گفت: در چنین مجموعه‌ای باید اختیارات قانونی کافی، قوانین و استانداردهای اجرائی، دستورالعمل‌های طراحی، تخصیص بودجه، پرسنل متخصص، التزام به اجرای قوانین و برنامه‌های تحقیقاتی، ارزیابی و گرایش به بهبود امور وجود داشته باشد. بنابراین یک سازمان خاص به تنهائی قادر نخواهد بود عهده دار تمامی مسائل مرتبط با مدیریت سیلاب‌های شهری شود و ترکیبی از سازمان‌ها و نهادهای مرتبط، برای موفقیت طرح الزامی است. وی یادآور شد: همچنین لازم است که هر کدام از سازمان‌ها و نهادها که با مسأله سیلاب درگیر هستند با یکدیگر همکاری‌های لازم را داشته باشند و تلاش خود را در راستای تحقق اهداف و موفقیت برنامه به عمل آورند.

سیلاب مرزهای سیاسی را نمی شناسد

به گفته رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ماهیت سیلاب پدیده‌ایست که مرزهای سیاسی را نمی شناسد و کنترل آن نیازمند وجود مدیریت یکپارچه و نگاه جامع در کل حوضه آبریز است.

جانشین شهردار در شورای هماهنگی مدیریت بحران تهران یکی از اهداف توافقنامه وزارت نیرو وشهرداری تهران را ضرورت تعامل دو مجموعه در این زمینه عنوان کرد و افزود: شهرداری تهران با ایجاد هماهنگی در چارچوب توافقنامه و تعامل خوب با ارگان های دیگر به موضوع کاهش خطرپذیری سیلاب توجه داشته است. اما شهر تهران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود متاثر از پوشش گیاهی و سایر اقدامات فرادست حوضه های مشرف به آن است و به منظور مدیریت جامع، همکاری سایر ارگان ها را می طلبد. از جمله می توان به نقش موثر عملیات آبخیزداری توسط جهاد کشاورزی، ساماندهی کارگاه های عمرانی در محدوده رودخانه ها توسط وزارت راه و شهرسازی، مقابله با ساخت و سازهای غیرمجاز واقع در روستاها از سوی دهیاری ها و بخشداری ها و اعمال قانون از طریق قوه قضاییه نام برد.

وی یادآور شد: با توجه به تعدد وقوع حوادث جوی اخیر به نظر می‌رسد اتخاذ تمهیدات فنی و مدیریتی خاص به منظور افزایش آمادگی مدیران ضروری است. همچنین از آنجا که این پدیده‌ها به لحاظ منشأ و محل رویداد نیازمند هماهنگی تمامی نهادهای مرتبط (شهرداری، وزارت نیرو، استانداری و...) است، ابلاغ و حمایت مدیران ارشد از عملیاتی شدن طرح جامع کاهش خطرپذیری سیلاب که با همکاری نهادهای فوق تهیه شده، می‌تواند گام مؤثری در کاهش خطرپذیری سیلاب کلان‌شهر تهران باشد.

اختصاص بودجه مناسب به منظور اجرایی شدن سامانه پیش بینی و هشدار سیل، تسریع در اقدامات لازم به منظور آزاد سازی حرائم از جمله اعمال نقشه های حریم و بستر رودخانه روی طرح تفصیلی، پیگیری ساماندهی معادن شن و ماسه مجاور رودخانه ها، اجرایی کردن طرح های آبخیزداری حوضه های شمالی مشرف به تهران و عملیاتی شدن طرح جامع آبهای سطحی در همه مناطق تهران بخشی از از اولویت هایی است که این مقام مسئول برای اجرای طرح به آن اشاره می کند.

اقدامات عملیاتی در برابر سیل

اما چه اقدام عملی برای مدیریت بحران سیل در تهرن انجام شده است؟ رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از توافقنامه همکاری مشترک بین وزارت نیرو و شهرداری تهران در زمینه مدیریت سیلاب به عنوان یکی از اقدامات مهم انجام گرفته در این زمینه نام برد.

وی افزود: شکل‌گیری این توافق‌نامه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته در سطح مدیریت شهری تهران است که می‌تواند به عنوان گام بسیار بلندی در جهت تحقق اهداف مدیریت جامع و یکپارچه سیلاب در شهر تهران با همکاری نهادهای اصلی ذینفع تلقی شود. به گفته وی تشکیل چهار کارگروه تخصصی بخشی از اقداماتی بود که در راستای عملیاتی کردن اهداف توافقنامه صورت گرفت.

صادقی در ادامه به تشریح طرح جامع کاهش خطرپذیری سیلاب تهران پرداخت و گفت: با توجه به سابقه وقوع سیلاب‌های خساات بار در سالیان دور و اخیر در محدوده و گستره شهر تهران و به منظور تبیین سیاست‌های کلی، استراتژی‌ها، گام‌ها و دستورالعمل‌های کلی برای تحقق اهداف و دستاوردهای مورد انتظار، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تدوین طرح جامع کاهش خطرپذیری سیلاب شهری را در دستور کار خود قرار داده است. با توجه به گسترش ناهمگون فیزیکی و کالبدی شهر تهران ضرورت تدوین چنین طرحی بیش از پیش احساس شده و باید در بردارنده راهبردها و راهکارهای جامعی جهت مدیریت و کاهش خطرپذیری سیلاب در شهر تهران باشد.

شناسایی و تدوین برنامه‌های عملیاتی مرتبط با هر یک از راهبردها موضوع دیگری است که صادقی به آن اشاره کرد و گفت: در این مرحله با استفاده از پرسشنامه و برگزاری جلسه، نقطه‌نظرات و پیشنهادات نهادها و سازمان‌های مسئول نیز مدنظر قرار گرفته و پس از جمع‌بندی برنامه کاهش خطر پذیری سیلاب شهر تهران تدوین و در حال حاضر پیشنویس لایحه این برنامه تهیه شده و در حال سیر مراحل قانونی به منظور تصویب و ابلاغ از سوی شورای اسلامی شهر تهران است.

اطلاع رسانی و هشدار هواشناسی

جانشین شهردار در شورای هماهنگی مدیریت بحران با بیان این که در حال حاضر با توجه به نقش مؤثر سازمان هواشناسی کشور در پایش و پردازش داده‌های جوی و همچنین سوابق همکاری‌های پیشین آن مجموعه با سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در مهر ماه سال ۹۳ تفاهمنامه‌ای به منظور ارتقا و توسعه سطح همکاری‌های دوجانبه در مدیریت خطرپذیری حوادث جوی و اقلیمی شهر تهران و اتخاذ تمهیدات لازم مبتنی بر دانش نوین به منظور پیشگیری، آمادگی و مقابله با پدیده‌های جوی ناگوار میان دو مجموعه منعقد شده، افزود: در این راستا اقدامات متعددی به منظور افزایش همکاری‌ها انجام شد که از این میان می‌توان به برگزاری دوره آموزشی هواشناسی و بسترسازی جهت تسهیل ارتباطات سخت‌افزاری دو مجموعه نام برد. همچنین پیشنهاد "طراحی و ایجاد سامانه پیش‌بینی سیل حوضه‌های آبریز شمال تهران " در این تفاهم نامه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته که امید است با اختصاص بودجه مناسب اجرایی شود.

ساماندهی معادن شن و ماسه

یکی از مناطق آسیب پذیر در برابر سیلاب گودال های است که از برداشت شن و ماسه متعدد و عمیق در ساحل غربی رودخانه کن ایحاد شده است. برداشت ها یی که تا عمق ۵۰ متر صورت گرفته و در بخش های مرکزی تا عمق ۸۵ متر نیز قابل مشاهده است.

صادقی در این خصوص توضیح داد : این برداشت ها با شیب نزدیک به قائم و بدون رعایت تمهیدات خاص صورت پذیرفته اند. این درحالی است که در شرایط حاضر ساختمان ها و تاسیسات شهری متعددی در مجاورت آنها احداث شده و در شرف گسترش به سمت و سوی این گودها هستند. لذا احتمال بروز حوادث مختلف از جمله رانش خاک، جاری شدن آب رودخانه به داخل گودها و ... دور از انتظار نیست.

وی افزود: حجم عظیم خاکبرداری صورت گرفته و توسعه بی رویه آن ها در سطح و عمق، باعث ایجاد اختلاف تراز قابل توجه ما بین کف معادن تا کف بستر رودخانه کن، شده است. به دلیل قرارگیری این معادن در طول کل ساحل غربی رودخانه، تخریب دیواره مشترک مابین آنها، مهمترین و محتمل ترین خطر محسوب می‌شود. به دلیل اشباع بودن آبرفت بستر رودخانه و همچنین اختلاف ارتفاع زیاد کف رودخانه و معادن، حتی در صورت تخریب بخشی از این دیواره مشترک، باعث گسترش تخریب ها تا فاصله زیادی در بالادست و پایین‌دست شده و مجموعه رودخانه و مستحدثات و تأسیسات و... به سمت معادن حرکت خواهد کرد. علاوه بر این وقوع حوادث ثانویه از جمله آبشستگی سایر دیواره ها و وقوع رانش در آنها نیز محتمل است.

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران یادآور شد: این موضوع در محدوده هایی که عرض دیواره به حدود ۵ متر رسیده بحرانی‌تر بوده و احتمال وقوع تخریب بیشتراست. به ویژه آنکه عملیات عمرانی در اطراف این محدوده و انحراف آب رودخانه در این بازه، باعث فرسایش کناره ساحل غربی و بحرانی تر ‌شدن آن می‌شود.

صادقی گفت: با توجه به اهمیت موضوع، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در جلسات متعدد پیگیری ها و هماهنگی های لازم با نهادهای مرتبط را انجام داده و در تمامی این جلسات نسبت به مخاطرات موجود در محل بویژه خطر سیل نتیجه بررسی و هشدارهای لازم را اعلام کرده است.

تعیین حدود حرائم و بستر رودخانه‌ها

صادقی با بیان این نکته که طبق ماده (۲) قانون توزیع عادلانه آب و همچنین ماده (۱) آیین‌نامه اجرایی تعیین بستر و حریم رودخانه‌ها، مسئولیت تعیین پهنای بستر و حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها بر عهده وزارت نیرو است، گفت: این مأموریت در شهر تهران نیز در چارچوب توافقنامه مذکور به شرکت آب منطقه‌ای تهران واگذار شد و نتایج آخرین مطالعات ایشان که شامل نقشه‌های حدود حریم و بستر رودخانه‌های فعال و طبیعی شهر تهران به طول ۲۷۰ کیلومتر است، تهیه و ارائه شد.

صادقی به تشریح نکات کلیدی مورد تاکید بانک جهانی در خصوص مدیریت یکپارچه سیلاب شهری و کاهش خطرپذیری سیلاب در مناطق شهری پرداخت و با اشاره به این که این اصول باید به عنوان اصول بنیادین مدیریت شهری در زمینه مدیریت سیلاب شهری مدنظر قرار گیرد، گفت: هر سیلاب داری سناریوی ریسک متفاوتی است (یک برنامه از قبل ‌تعیین‌شده برای مدیریت سیل وجود ندارد)، برنامه‌ها و طرح‌های مدیریت سیلاب بایستی از عهده تغییرات و عدم‌قطعیت‌های آینده بر بیاید و رشد سریع شهرنشینی نیاز به یکپارچه‌سازی مدیریت ریسک سیلاب در جهت حکمرانی و برنامه‌ریزی منظم شهری دارد.

وی با اشاره به این که یک استراتژی یکپارچه نیازمند استفاده از ابزارهای سازه‌ای وغیرسازه‌ای و معیارهای مناسب برای"کسب تعادل صحیح" است، یادآور شد: ابزارهای سازه‌ای و مهندسی بزرگ می‌توانند خطر را از بالادست به پایین‌دست رودخانه منتقل کنند.

بر اساس بین‌بردن کامل ریسک سیلاب غیرممکن است به نظر می رسد برای کاهش خطر پذیری شهر تهران در برابر سیل بر توجه به پیامدهای اکولوژیکی و اجتماعی هزینه‌های مدیریت سیلاب، شفاف‌سازی مسئولیت، ساخت سازه و اجرای برنامه ریسک سیلاب، همکاری برای اجرای ابزارهای مدیریت ریسک سیلاب، ارتباطات مستمر برای افزایش آگاهی و تقویت آمادگی لازم و داشتن برنامه احیای سریع بعد از وقوع سیل و استفاده از بازسازی برای ظرفیت‌سازی تاکید کرد.