ویرانه‌ای از یک تمدن دو هزار ساله +تصاویر

خبرگزاری ایسنا: خانه‌ها و حمام‌هایی با کنگره‌ها و تاق‌های گچی و خشتی با قدمتی بیشتر از ۴۰۰ سال که بر سر شهر آوار شده، نقاشی‌هایی بازمانده از قاجار که زخمه تیشه و چنگال بولدوزر از آن یک هنر توهمی ساخته و مساجدی بازمانده از یک هویت هزار ساله که مدرن آرایش و زخمی شده، منظری تامل برانگیز از بافت تاریخی سمنان ساخته که سال‌هاست نام‌اش با سیاست و رییس‌جمهور پیوند خورده است. تخریب سمنان در سکوتی سنگین اتفاق افتاد؛ نه مثل یزد و نه مثل شیراز برای آن هیاهو شد. شهر به فرمان شهرداران و حاکمان وقت زیر چنگال بولدوزر‌ها رفت. در طرح جامع شهر سمنان بافت تاریخیِ مصوب، ۳۳۰ هکتار است که ۴۲ هکتار آن بافت تاریخی ویژه محسوب می‌شود که مدیر میراث فرهنگی شهر سمنان می‌گوید: «۱۰ هکتار از آن بافت ویژه خراب شده است»، اما دیوار‌های جویده شده شهر عمق فاجعه را طور دیگری نشان می‌دهند.

بیشتر خانه‌های خراب شده که هنوز گوشه‌ای از تزیینات صفوی و قاجاری آن‌ها را می‌توان از میان آوار دید، چند سالی است به حال خود رها شده‌اند و برخی هم کلا با آسفالت زیر گرفته شده‌اند. حمیدرضا دوست‌محمدی می‌گوید: در زمان بلاتکلیفی طرح بافت تاریخی سمنان، یکسری دلال بعضی از این خانه‌ها را خریدند که بدون استعلام از میراث فرهنگی در آن دخل و تصرف کردند. حالا همان خانه‌های خریداری شده به حال خود رها شده‌اند تا بیشتر خراب شوند. مالکان جدید این ویرانه‌ها انگار خوابی دیده‌اند که وقت تعبیر آن هنوز نرسیده است، عمارت‌هایی که بیشتر از یک قرن عمر دارند هر روز فرسوده‌تر می‌شوند تا بهانه خوبی باشد برای خراب‌تر کردنشان. با این حال مدیر میراث فرهنگی شهر سمنان می‌گوید: ۷۰ درصد خانه‌هایی که در بافت ویژه سمنان هستند هنوز سالم‌اند و ۳۰ درصد آن‌ها تخریب و به حال خود رها شده‌اند. بخشی از این ویرانی به بهانه‌ی اجرای طرح توسعه امام زاده یحیی در شهر سمنان بوده که دوست‌محمدی می‌گوید: ۱۰ هکتاری که از بافت تاریخی شهر سمنان خراب شد، به این بهانه بود. او ادامه می‌دهد: این طرح توسعه که بهای آن تخریب تاریخ بوده، هنوز در مرحله تصویب است، هر چند که کلیات آن بدون آن‌که تاییدیه میراث فرهنگی را گرفته باشد، تصویب شده است. البته فعلا طرح متوقف شده و با این که زمانی تحکمی برخورد شده، اما حالا به این نتیجه رسیده‌اند که بهتر از این هم می‌شد طرح توسعه حرم را اجرا کرد. او معتقد است: اگر این خانه‌ها، حمام‌ها و مساجد ثبت شده بودند، میراث فرهنگی می‌توانست آن‌ها را مرمت کند یا دست کم اجازه تخریب ندهد. مدیر میراث فرهنگی سمنان در بین داستان‌های مگویی که از تخریب بافت ویژه این شهر تعریف می‌کند، از خانه‌ای حرف می‌زند که ۱۰ سال برای حفظ آن تلاش کردند، اما با نامه یک مسؤول دیوان عدالت اداری که خانه را برای ثبت، بی‌ارزش اعلام کرده بود، یک‌روزه تخریبش کردند. دوست‌محمدی درحالی که به خبرنگاران ویرانه‌های بازمانده از شهر تاریخی سمنان را با عنوان «بافت ویژه این شهر» که قابلیت جذب گردشگر دارد، نشان می‌دهد، به خانه‌ای با ساباط سه طبقه‌ای اشاره می‌کند که شاخص شهر بوده و می‌گوید: تفکر بولدوزریِ وقت به خاطر انحنای یکی از ساباط‌ها، دستور تخریب کل آن را داده بود، اما تغییر مدیریت‌ها و تفکر‌ها کمک کرد تا این معماری شاخص در بافت سمنان مرمت و حفظ شود.

او درباره سرانجام ویرانه‌ای که از شهر قدیم سمنان باقی مانده و به خاطر ثبت نبودن بنا‌های آن همچنان بیم دخل و تصرف و تخریب آن‌ها مخصوصا از سوی مالکان حقیقی و حقوقی‌شان می‌رود، می‌گوید: برای بازآفرینی این بافت ویژه در محدوده عباسی (که اطراف بازار قدیم سمنان با قدمتی نزدیک به ۷۰۰ سال است) طرحی تهیه شد با رویکرد دخل و تصرف حداقلی و بازگشت به کالبد اولیه، ولی تکلیف این طرح هنوز مشخص نشده است، طرح سال‌هاست به تهران فرستاده شده. اتفاقا انتقادی که همیشه داشتم این بود؛ طرح‌هایی که به تهران می‌رود هیچ‌وقت تکلیف مشخصی ندارند. دوست‌محمدی در مقام کارشناسی که ۲۲ سال در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری پیشینه دارد، سخنانش را ادامه می‌دهد که برای ما سوال است چرا یکسری از اختیارات از سازمان مرکزی به استان‌ها و شهرستان‌ها تفیض نمی‌شود، درحالی که خودشان در فضای سازمانی نمی‌توانند به آن مباحث وارد شوند. نمونه بارز، پهنه شرقی مسجد امام در سمنان است، مثلا یک رویکرد معتقد است پارکینگ باید به دورن بافت تاریخی وارد شود و یکسری هم خلاف این تفکر را دارند. این تقابل فکری و نداشتن خط مشئ باعث شده بسیاری از طرح‌ها در استان‌ها مسکوت بمانند یا پس از چهار سال جواب منفی به آن بدهند یا وقتی هم که جواب می‌دهند دیگر فایده ندارد. او که از تغییر تفکر در شهرداری و شورای شهر سمنان که بیشتر با رویکرد حفظ بنا‌های تاریخی است، سخن می‌گوید، ادامه می‌دهد: شهرداری سمنان وقتی دید سازمان میراث فرهنگی در تهران تکلیف بافت تاریخی سمنان را روشن نمی‌کند، اعلام کرد با احترام به میراث فرهنگی باز هم صبر می‌کنیم و بدنه‌های خراب شده را با لودر بیشتر از این خراب نمی‌کنیم. مدیر اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سمنان بیان می‌کند که دیدگاه شهردار فعلی با قبلی‌ها خیلی فرق دارد. رویکرد ایشان رسیدگی به بافت تاریخی است. موضوعی که برای قبلی‌ها خط قرمز بود. با سیستم امروز شهرداری، دیگر تخریبی در کار نیست. حتی برخی از بنا‌ها درحال خریداری است تا دوباره احیا شود. برنامه آینده این است که بعضی از این خانه‌ها پس از مرمت بومگردی شوند. حتی کارخانه ریسندگی که در اختیار شورای شهر است تخلیه می‌شود تا به موزه تاریخی شهر تبدیل شود. او امیدوارنه می‌گوید: دیدگاه شورای شهر و شهردار فعلی سمنان بیشتر فرهنگی است تا لودری، در این حد که اگر ۷۰ درصد یک بنا تخریب هم شده باشد معتقدند می‌شود آن را درست کرد.

دوست‌محمدی با انتقاد از برخورد‌های حکومتی در دوره‌های پیشین که این زخم را به دل سمنان وارد کرده، می‌گوید: دوره‌ای با ایده احیا بافت تاریخی آمدند، اما بیشتر تخریب کردند. این دیدگاه قدیم شهرداری بود که تخریب کند و بعد هم روی آن ساخت و ساز کند. وقتی هم می‌خواستند چیزی را درست کنند، بیشتر به کالبد می‌پرداختند که متاسفانه بیشتر افرادی که در سازندگی کشور نقش دارند، همین دیدگاه کالبدی را دارند، درحالیکه فسفله معماری ایرانی فراتر از این تفکر است. مدیر اداره میراث فرهنگی سمنان به بخش‌های بازسازی شده بافت تاریخی شهر که توسط برخی دستگاه‌ها به شکلی بدسلیقه و ناهمگون با هویت آن انجام شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: این تفکرات تازه شکل گرفته، ولی هنوز هم این کالبدسازی‌ها را خطرناک می‌دانیم، چون قائم به فرد است و این نگرانی وجود دارد که با تغییر دولت تفکر‌ها و رویکرد‌های قبل دوباره برگردد.

ساخت و ساز در بافت تاریخی ویژه که در حریم تکیه قدیم شهر انجام شده

کالبدسازی بنا‌های نوساز در بافت تاریخی توسط بنیاد مسکن که ناهمگون با هویت تاریخی شهر است

ساخت و ساز‌های غیراصولی پس از تخریب بافت تاریخی

زواید بصری و ساخت و ساز غیراصولی در بافت تاریخی که مدیر میراث سمنان آن را «اغتشاش بصری» می‌داند

آب انبار قدیمی که اداره میراث مرمت کرده، ولی مالک (اداره اوقاف) به در آن قفل زده