بلادشاپور؛ یادگاری از عصر طلایی صفویه +تصاویر

خبرگزاری تسنیم: بافت تاریخی دهدشت که بر اساس دست‌نوشته‌های تاریخی به دستور اردشیر بابکان و به یاد فرزندش "شاپور"، "بلاد شاپور" نام گرفت، در ضلع جنوبی شهر کنونی دهدشت به وسعت ۳۴ تا ۴۰ هکتار قرار گرفته است. در سندی که از عصر شاه عباس صفوی در سال ۱۰۸۶ هجری قمری به جا مانده نام این شهر قریه‌الدشت بوده که در زمان حکومت سلجوقیان به اوج رونق خود رسیده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی این شهر و اینکه کوتاه‌ترین راه میان بنادر جنوبی و اصفهان مرکز حکومت صفویان بود از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. وجود راه‌های سنگفرش شده و پل‌های متعدد و مرکزیت تجاری آن حکایت از این دارد که شاخه‌های فرعی جاده ابریشم از این شهر عبور می‌کرد.

شهری مذهبی و تجاری که در آمیختگی هنر و مذهب سبب خلق شاهکار‌های شگفت‌انگیزی در آن شده است و وجود ۷ امامزاده، ۲ مدرسه، یک کاروانسرا، ۴ مسجد، بازاری بزرگ و منازل مسکونی گواه بر این مطلب است. بلادشاپور در ۲۷ مرداد سال ۱۳۶۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و هم اکنون پرونده آن برای ثبت در یونسکو در دست بررسی است. این بافت همچنین به دلیل وجود بارگاه ۷ امامزاده در آن، به شهر "هفت گنبد" نیز مشهور است. امامزاده جابر، امامزاده سلطان مهدی، امامزاده بی‌بی‌عصمت، امامزاده معصوم، امامزاده جعفر (پیرغازی)، حمام کهیار، حمام ضلع شرقی، حمام مسجد جامع (حمام محمد)، کاروانسرا، بازار امامزاده جابر، مسجد جامع، ارگ محمدخانی، مسجد مورک، قبر خضر نبی، برج دیدبانی، زائرسرای امامزاده معصوم، تجارتخانه، سه دختران، آب انبار و تعدادی از منازل مسکونی موجود در بافت از جمله بنا‌هایی هستند که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. سنگ لاشه، گچ، ساروج، خاک، نی و تنبوشه سفالی عمده‌ترین مصالح ساختمانی به کار رفته در بافت قدیم شهر دهدشت هستند.

باروی شهر بررسی عکس هوایی قدیمی شهر نشان می‌دهد که بافت قدیمی شهر دهدشت دارای برج و باروی محیطی بوده و بخشی از آثار بارو در نزدیکی امامزاده بی‌بی‌عصمت در جنوب و نیز بخشی از آثار بارو بر فراز بلندی‌های شمالی شهر دیده شده است. علاوه بر این، شهر حداقل دارای دو دروازه اصلی، یکی در میان باروی جبهه غربی و دیگری در سمت غربی یا ارگ قدیمی شهر در گوشه شمال شرقی بوده است. ارگ قدیمی بنای ارگ یا قلعه قدیمی شهر در بلندترین بستر شهر قدیم بر پا شده و دارای دو باروی جداگانه است که بخش‌های دو گانه فضای ارگ را از یکدیگر جدا می‌ساخته و ورودی آن رو به فضای شهر قدیم و در میان جبهه غربی ارگ بوده است. این بنا احتمالا به عنوان مرکز حکومتی شهر استفاده می‌شده است. حمام کهیار عروس بنا‌های شهر هفت گنبد حمام کهیار در ضلع غربی بافت تاریخی دهدشت به فاصله ۴۰ متری از کاروانسرا قرار دارد. دارای دو بخش سربینه و گرمخانه همراه با سردرب، چاه آب و تون حمام است که به‌وسیله راهرو‌های پیچ‎دار به همدیگر راه دارند. در چهارگوشه صحن مرکزی و نیم گنبد آن رسم‌بندی‌‎های هندسی متقارنی وجود دارد که پلان چهار گوش را به گنبد تبدیل کرده است و می‎توان گفت: حمام کاروانسرا عروس بنا‌های شهر هفت گنبد است.

آب انبار این بنا در ضلع شرقی شهر هفت گنبد و در دامنه آبریز مشرف بر شهر به فاصله ۱۲۰ متری از ارگ تاریخی دهدشت بنا شده که دارای ۴ حوضچه پلکانی بوده که کف هر حوضچه نسبت به حوض قبل از خود برجسته‌تر است. پلان آن به شکل مستطیلی با مصالحی از گچ، سنگ و ساروج خاکستری که خاص زیرساخت‌های آبی شهر هفت گنبد بوده ساخته شده است. این بنا مهم‎ترین آب انباری است که در دوره صفویه برای آب آشامیدنی ارگ ایجاد شده است. کاروانسرا در ضلع غربی بافت تاریخی دهدشت کاروانسرایی به جا مانده از عصر طلایی صفویه وجود دارد، این بنا دارای ۳۷ حجره و ۳۰ ایوان در جلوی حجره‎ها بوده که دور تا دور حیاط بنا شده‎اند. ۴ ایوان بزرگ در چهارگوشه آن به شکل متقارن وجود دارد که هر ایوان به سه یا چهار حجره راه دارد. این کاروانسرا محل بیتوته بازرگانان آن روزگار بوده است. بازار مجموعه بازار شهر تاریخی دهدشت از کاروانسرا تا ارگ تاریخی به طول یک کیلومتر امتداد داشته که دو بخش شرقی و غربی شهر را به همدیگر وصل می‎کرد. این بازار یکی از شاهرگ‌های مهم است که تمامی معابر اصلی به آن راه داشته و بیشتر بنا‌های عام‎المنفعه از جمله کاروانسرا، حمام‎ها، امامزاده‎ها، مدرسه‏‌ها و بنا‌های مسکونی و تجارتی در مسیر آن تأسیس شده‌اند. با توجه به موقعیت استراتژیکی شهر دهدشت در آن زمان، این بازار یکی از بازار‌های فعال و مهم در منطقه جنوب و جنوب غربی ایران بوده که با کشور‌های حوزه خلیج فارس و هند و چین ارتباط داشته است. بنا‌های مذهبی در زمان‌های گذشته افرادی که به نام نیکو شهرت داشتند و نزد مردم از احترام و تقربی برخوردار بودند، حتی پس از مرگ نیز فراموش نمی‌شدند و با ساختن مزار‌های باشکوه بر آرامگاه آنان یاد و نامشان باقی می‌ماند و مردم نیز به زیارت قبرشان می‌رفتند. معمولا مقبره امامزاده در شهر دهدشت همچون جا‌های دیگر از یک بنای گنبدی شکل تشکیل شده که قبر امامزاده در زیر گنبد اصلی قرار گرفته است. این امامزاده‌ها همچنین دارای شبستان‌هایی برای بر پایی نماز و دیگر مراسم مذهبی هستند. درکنار این امامزاده‌ها به علت اینکه زائران از نقاط مختلف می‌آمدند یک یا چند کاروانسرا و حمام وجود داشته است.

امامزاده پیرغازی در محله رواق از بافت تاریخی دهدشت، بنای امامزاده پیرغازی بصورت تک بنایی باقی مانده است، این بنا قابل مقایسه با گنبد دانیال شوش و امامزاده عبدالله شوشتر و امامزاده محمود سر تنگ پیرزال دهدشت است و احتمالا متعلق به دوره سلجوقی است. امامزاده معصوم بقعه امامزاده معصوم در جنوب بافت و به فاصله ۱۰۰ متری جنوب مسجد جامع و در غرب حمام ضلع شرقی بافت قرار دارد. پوشش گنبدی امامزاده بخاطر حجم و ارتفاع آن از نقاط مختلف بافت پیدا است و به عنوان شاخص و نقطه عطفی در بافت قدیم است، این بنا یکی از بنا‌های به جا مانده از دوره ایلخانیان و دارای قبری منسوب به امامزاده معصوم است. امامزاده جابر انصاری، امامزاده ابراهیم، امامزاده سلطان مهدی، امامزاده معصوم و امامزاده سه دختران از دیگر بنا‌های مذهبی شهر هفت گنبد است. مسجد جامع مسجد جامع کهن‌ترین مسجدی است که در ضلع شرقی بافت قدیم دهدشت و بین دو محور اصلی شهر (بازرا و معبر شمالی) قرار دارد. به نظر می‌رسد که این مسجد از اولین مساجد شهر تاریخی هفت گنبد است که قدمت آن احتمالا به قبل از دوره صفویه برمی‌گردد.

مسجد مورک مسجد مورک نیز در ضلع غربی بافت تاریخی دهدشت قرار دارد که در اوایل دوره صفویه بنا شده و شبستان آن اقتباسی از مساجد اولیه دوره اسلامی در منطقه جنوب کشور است. قدمگاه خضرنبی در جنوب غربی دهدشت بقعه‌ای معروف به بقعه خضر نبی وجود دارد، این زیارتگاه که جایگاه حاجت‌خواهان و معتقدان محلی است دارای ساختمان ده ضلعی کوچکی بوده که چندین بار مرمت و بازسازی شده است. سفالینه‎های دهدشت بر اساس یافته‌های باستان شناسی در کاوش شهر قدیم دهدشت قطعات چینی آبی و سفید، اشیاء شیشه‌ای، اشیاء سنگی، مهر‌های ریز و درشت و سکه‌هایی از جنس مس بدست آمده است. شکل ظروف متنوع بوده و بشقاب، کوزه، خمره، بطری، ابریق، پیاله و کاسه‌های بزرگ از متداول‌ترین آن‌ها است. همچنین تعدادی تکه‌های ظروف سفالینه سلادون به رنگ سبز در کاوش بدست آمده است. سفالینه‌های یافت شده درکارگاه‌های کاوش شهر قدیم دهدشت نشان می‌دهد که مربوط به دوره صفویه هستند و گاهی قطعاتی از بعضی خرده سفال‌ها پیدا شده که نشان از اوایل دوره صفویه وحتی پیش از آن دارد.