افزون بر لذت معنوی زیارت، خوشیهای حلال دنیا حاشیه شیرین زیارت حرم عبدالعظیم بود. خانواده ها اغلب پس از زیارت گشتی در بازار می زدند،خرده ریزی میخریدند، نان و کباب و ریحانی میخوردند، برای سوغات آب نبات فیچی و ماست میخریدند و خوش و سرحال به خانه باز میگشتند. حرم عبدالعظیم امروز نیز همچنان پر رونق است. گرچه حواشی تغییر کرده اند و ماشین دودی جای خود را به مترو و خودروهای شخصی داده است و دیگر اثری از لکلکهای باغ توتی نیست اما حرم همچنان پا بر جا است و لحظههای زیارت خاطرهای میشود در دهن نسلی جدید ، خاطرهای مسترک میان ما و پدران و مادران و فرزندانمان.
معماری حرم
حرم شاه عبدالعظیم آرامگاه ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی از نوادگان امام حسن(ع) است. آن حضرت در روزگار امام هادی(ع) به ری آمد و به دلیل بیماری در همانجا در گذشت. پیکر آن حضرت را در باغی در دروازه «باطان» یا «باب طاق»، بیرون از باروی ری اسلامی دفن کردند.
مرقد حضرت عبدالعظیم، همانند دیگر مجموعههای آرامگاهی، در ابتدا همان بنای حرم بوده که به تدریج بناهای دیگری بدان افزوده شده و یه شکل مجموعه حاضر در آمده است. مجموعه کنونی مشتمل بر حرمها، رواقها، مسجدها، ایوانها، صحنها و بقعههای امامزادگان حمزه و طاهر(ع) است. از نخستین بنای بقعه آگاهی دقیقی در دست نیست. قدیمیترین بخشی که به جای مانده درگاه ورودی حرم است که در روزگار آل بویه ساخته شده و در دوره سلجوقی به دست مجدالملک قمی نوسازی شده است.
این آستانه در دوره صفویان بسیار مورد توجه قرار گرفت و بناهایی در اطراف حرم ساخته شد. در دوره قاجاریه، به جهت مجاورت این آستانه با پایتخت کشور، توجه بیشتری بدان شد و بیشتر بناهای وابسته به حرم عبدالعظیم و امامزاده حمزه در همین روزگار ساخته یا تکمیل شد.
ایوان جنوبی حرم در سال ۹۴۴ ه.ق به فرمان شاه طهماسب صفوی ساخته شد و در سال۱۲۷۰ ه.ق به فرمان ناصرالدین شاه آیینهکاری و تزیین گردید. گنبد اولیه بنا به شکل مخروطی یا حرمی بوده است که شیوه رایج در دوره آل بویه بوده اما بعدها در زمان شاه طهماسب تغییر شکل یافته است. پوشش خارجی این گنبد که به صورت کاشیکاری بوده در سال ۱۲۷۰ ه.ق به فرمان ناصرالدین شاه با خشتهای مسی زرین تزئین گردیده است. همچنین بر بالای حرم و در کنار گنبد، دو گلدسته به ارتفاع ۲۴ متر و قطر ۲ متر در تاریخ ۱۲۷۰ ه.ق به فرمان ناصرالدین شاه ساخته شده است.
در نیمه سده اخیر نیز آستانه توسعه پیدا کرد و متولیان به توسعه و تکمیل و تزیین هرچه بیشتر مجموعه و نگهداری بخشهای باستانی آن همت گماشتند اما عمده تغییرات آستانه مربوط به چند سال اخیر است.
حرم امامزادگان حمزه(ع) و طاهر(ع)
حضرت عبدالعظیم دو همسایه هم از نوادگان امامان معصوم دارد. حمزه بن موسی جعفر(ع) که نسباش تنها با یک واسطه به امام هفتم شیعیان میرسد و امامزاده طاهر(ع) که با 7 واسطه فرزند حضرت زینالعابدین به حساب میآید. ظاهرا دو بقعه امامزاده حمزه و حضرت عبدالعظیم در قدیم از یکدیگر جدا بوده و در سده نهم ه.ق همراه با ساختمانهای اطراف، این دو بقعه به صورت یک مجموعه در آمدهاند. امامزاده طاهر نیز امروزه در همین مجموعه قرار گرفته است. رازی در شرح زندگانی حضرت عبدالعظیم روایت کرده که وقتی بعد ار حدود هزار سال حرم حضرت طاهر را تجدید بنا میکنند بدت شریفش را که ابدا تغییری در آن صورت نگرفته بود سالم یافتند.
نذر پیاده روی
به گفته جعفر شهری،تهرانشناس مشهور، نذر پیاده روی تا حرم حضرت عبدالعظیم، نذر معمول تهرانیها بود. زائران پیاده اعتقاد داشتند با هر قدمی که در راه زیارت بر میدارند، گناهی از گناهانشان بخشیده و حسنهای به نامشان ثبت میشود. پس نذر میکردند اگر فلان شود یا بهمان، پای پیاده به زیارت بروند. گاهی هم آنقدر پای پیاده به زیارت میرفتند تا نذرشان برآورده شود.
دروازه حضرت عبدالعظیم - حدود ۱۳۰۰ شمسی
باغ توتی با باغ طوطی؟
باغ توتی یا باغ طوطی نام گورستانی است که در کنار حرم واقع شده و امروز یکی از صحنهای حرم است. این باغ وجه تسمیه روشنی ندارد؛ بعضی میگویند که نام باغ از طوطیهای پر تعدادش گرفته شده، بعضی دیگر هم این نام را برگرفته از نام یکی از نردیکان ناصرالدین شاه و عدهای هم برگرفته از نام یکی از همسران فتحعلیشاه میدانند. چند نفری هم درختان توت فراوان باغ را دلیل این نامگذاری میدانند. باغ توتی گرچه گورستان است اما به یمن طراوتی که از آمد و شد زائران حرم عبدالعظیم نصیبش شده پر از زندگی است.
صحن باغ توتی - حدود سال۱۳۲۳ هجری شمسی
شخصیتهای مدفون در جوار حضرت عبدالعظیم
در روایتی از امام هادی (ع) آمده است : «اگر قبر عبدالعظیم را که پیش شماست زیارت میکردی، مانند کسی بودی که حسین(ع) را زیارت کرده باشد». این دست روایتهای تاریخی سبب شده عدهای از شیعیان اشتیاق یابند پس از مرگ در جوار این حضرت به خاک سپرده شوند. آیت الله شاهآبادی، آیت الله حقشناس، آیت الله محمدتقی فلسفی، آیتالله سید ابوالقاسم کاشانی، ملا علی کنی و محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، شیخ محمد خیابانی، طیب حاج رضایی و ستارخان از جمله شخصیتهایی هستند که آرامگاهشان در این مکان مقدس واقع شده است.
ماشین دودی
حدود ۱۳۰ سال قبل در روزهای آخر ماه شوال، تعدادی از زائران سوار بر لکوموتیو، راهی زیارت حضرت عبدالعظیم شدند. لکوموتیوهای بلژیکی روزهای خلوت میانه هفته ۲ نوبت صبح و ۲ نوبت بعد از ظهر با ۲ واگن و در شبها و روزهای هفته و اعیاد با ۷ تا ۱۴ واگن میان ری و تهران در رفت و آمد بودند. بساط ماشین دوذی بعد از ۸۶ سال برچیده شد؛ بساطی که از مدتها پیش با وجود اتوبوسهایی که هر سال بیشتر و بیشتر میشدند، کم رونقتر شده بود.
ناصرالدین شاه که خود از زائران دائمی حضرت عبدالعظیم بود این راه آهن میان تهران و ری ساخته شود
منابع:
عقابی، محمد مهدی. بناهای آرامگاهی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. ۱۳۷۸
یزدی، فاطمه. «بارگاه سلطان ری». سرزمین من، دی ۱۳۹۱، شماره ۴۰. ص ۶۰-۶۲
دیدگاه تان را بنویسید