ایرانی‌ها واقعا کتاب نمی‌خوانند؟

مجله مهر:«اگر کتاب می‌خواندیم که وضعمان این نبود» «ایرانی‌ها اصلا اهل مطالعه نیستند» «ما روزی یک دقیقه هم مطالعه نمی‌کنیم درحالی که خارجی‌ها همه جا با خودشان کتاب دارند» این جملات کلیشه‌ای را زیاد درباره کتابخوانی مردمان کشورمان شنیده ایم.

مشخص نیست اولین بار چه کسی ادعا کرد که سرانه مطالعه در کشور ما بسیار پایین است و اگر بخواهیم خیلی خوشبینانه نگاه کنیم حداکثر روزی یک دقیقه مطالعه می‌کنیم! اما این جملات همیشه همراه یک سری تعریف و تمجید از کتابخوانی افراد دیگر فرهنگ‌ها یا همان خارجی‌ها (!) می‌آید. می‌گوییم خارجی، چون گوینده هیچوقت مشخص نمی‌کند منظورش از خارج کجاست، اما همه یک فامیل دارند که در سفر به خارج! همه مردم را در همه وقت در حال خواندن کتاب دیده است.

اما آمار‌ها می‌گوید که واقعیت با این کلیشه‌ی به شدت تکرارشونده تفاوت دارد و البته دلایل زیادی هست که باعث می‌شود فکر کنیم ما مردم کتابخوانی نیستیم.

سرانه مطالعه یعنی چه؟

درباره کتابخوانی زیاد از کلمه «سرانه مطالعه» استفاده می‌کنیم، اما کمتر کسی معنی دقیق آن را می‌داند. شاید برای خیلی از ما واژه سرانه مطالعه فقط خواندن متن به صورت کاغذی را تداعی کند، اما واقعیت فراتر از این است و البته همه تعاریف هم همه ابعاد مطالعه کردن را در نظر نگرفته اند.

مثلا نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، همه کتابها، روزنامه‌ها و نشریات غیر روزانه چه به صورت مکتوب باشند و چه به صورت مجازی را جزء محتوا‌های خواندنی حساب می‌کند. این آمار شامل قرآن و ادعیه هم می‌شود.

از آن طرف مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اسلامی به جز محتوا‌های رسمی مکتوب و اینترنتی، محتوا‌های غیر رسمی مثل وبلاگ، ایمیل و مطالعات کاری را هم محاسبه می‌کند.

شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبه «سند مطالعه مفید» خواندن هرنوع متن مکتوب را جز خواندن حساب کرده است که شامل زیرنویس تلویزیون و بنر تبلغیاتی و حتی پیامک هم می‌شود.

حالا با اینهمه تعاریف مختلف از سازمان‌های رسمی آیا باز هم می‌شود درباره سرانه مطالعه در ایران به راحتی قبل قضاوت کرد؟

آمار‌ها به طور غیرواقعی کم با زیاد هستند

اینکه سازمان متولی و البته غیرمتولی! تعریف دقیقی از سرانه مطالعه ارائه ندادند، باعث شده آمار‌ها هم در این زمینه بسیار متفاوت باشد.

مثلا چندسال پیش بعضی سایت‌های اینترنتی اعلام کردند که ایرانی‌ها ۲ دقیقه در سال مطالعه می‌کنند که بسیار غیرواقعی به نظر می‌رسید، اما حرف دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی هم که بعد از این ماجرا، آمار کتابخوانی ایرانی‌ها را ۷۹دقیقه در روز بیان کرد هم به همان اندازه غیرواقعی به نظر می‌آمد.

اما واقعیت این است که هیچ نظرسنجی دقیقی هم در این باره در کشور ما انجام نمی‌شود و در نظرسنجی یا آمارگیری فراگیر از مردم درباره میزان کتاب خوانی آن‌ها سوال نمی‌شود. از طرف دیگر یکی از راه‌های تعیین سرانه مطالعه در هر کشور رابطه تیراژ کتاب با فروش آن است که در کشور ما خیلی از اوقات تیراژ واقعی نیست و یا آماری از آن ارائه نمی‌شود.

نبود تعریف دقیق از سرانه مطالعه و نبود مرجعی رسمی که به طور علمی و دقیق آمار کتابخوانی ایرانی‌ها را مطالعه کند، باعث شده تا اعدادی که درباره میزان خواندن کتاب صحبت می‌کنند، به طور غیرواقعی زیاد یا کم باشند.

کی از همه کتاب خوان تره؟!

در سال ۲۰۱۵ رتبه بندی از مطالعه کتاب و نشریات در برخی کشور‌های جهان منتشر شد که برخلاف تصور خیلی‌ها رتبه اول آن یک کشور اروپایی نبود. بلکه هندی‌ها بودند که ۱۱۲ دقیقه در روز مطالعه می‌کردند. ژاپن و چین رتبه‌های بعدی را داشتند و اولین کشور اروپایی این لیست انگلیس با ۶۸ دقیقه مطالعه در روز و در رتبه چهارم بود. در این آمار، برای ایران ۱۳دقیقه مطالعه در روز گفته شده بود.

از آنطرف یورونیوز خبری را از قول موسسه آمار اروپا منتشر کرده و نوشته است که خانواده‌های اروپایی به طور میانگین تنها ۱.۱ درصد از هزینه‌های مصرفی خود را به خرید کتاب، روزنامه و لوازم التحریر اختصاص می‌دهند که کمتر از نصف هزینه‌های تفریحی در میان اروپایی است.

این آمار می‌گوید که در سال ۱۹۹۵، ۱.۸ درصد هزینه‌های خانوار اروپایی‌ها صرف اقلامی مثل کتاب می‌شد و طی این سال‌ها این رقم کاهش یافته است.

از آن طرف یورونیوز طبق یک نظرسنجی از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵می گوید که هر اروپایی به طور میانگین فقط ۱۰دقیقه در روز مطالعه می‌کند. بدین ترتیب فرانسوی‌ها با ۲دقیقه و مردم استونی با ۱۳دقیقه مطالعه کمترین و بیشترین سرانه مطالعه در اروپا را دارند.

کتابخوانی از ضرورت‌های یک زندگی آگاهانه است. به همین خاطر در شاخص رشد توسعه هر کشور آمار کتابخوانی، تیراژ کتاب‌ها و میزان فروش آن‌ها هم به حساب می‌آید.

اگرچه شایعه قدیمی که مردم ایران را دور از کتاب معرفی می‌کند این روز‌ها با آمار و ارقام رد شده است، اما باز هم این آمار در مقایسه با بسیاری از کشور‌ها آمار پایینی است. پرورش و تربیت هر نسل و ساختن آینده‌ای بهتر از گذشته از طریق محتوا‌های کتاب‌های خوب و مطالعه مفید به هر جامعه‌ای منتقل می‌شود.