وضعیت شهر قم در دوران امامت اباالمهدی(ع)

فارس: نهم ربیع‌الاول در فرهنگ شیعه از دو جهت شایسته توجه ویژه است: اول؛ از جهت جایگاه تقویمی و فرهنگی این روز که ناشی از قرار گرفتن آن بعد از عزاداری محرم و صفر و اعیاد معصومین، دوم؛ از جهت تاریخی، قرار گرفتن در مرز دو دوره تاریخی مهم در نگرش شیعی است، یعنی قرار گرفتن، در مرز خاتمیت دوران حضور تاریخی معصومین(ع) در جامعه بشری و شروع دوران غیبت امام معصوم(ع) از جامعه و آغاز پرچمداری دینداران شایسته به نیابت از آخرین معصوم(ع) می‌باشد.

نه نهم ربیع‌الاول و غیبت امام(عج) به معنی جدا افتادگی آخرین معصوم موجود(ع) از متن جوامع بشری تا زمان نجات است، نهم ربیع الاول را باید در بستر گذار از انسان 250 ساله به دوران انسان منتظر 14 قرنه نگریست، با این دید، وقتی سخن از گاه‌شمار نهم ربیع الاول می‌شود، توقع می‌رود که از چند ماه پیش تا چند ماه پس از آن روز تاریخی را شامل شود تا در نهایت نهم ربیع‌الاول نه به عنوان آغازین روز غیبت بلکه به عنوان آغازین روز انتظار از ولی خدا شناخته شود.

به همین منظور حجت‌الاسلام محمد رضایی آدریانی کارشناس مهدویت تلاش کرده است، گزارشی اجمالی از زندگانی امام عسکری(ع) به عنوان آخرین امام دوران حضور ارائه و در نهایت گاه‌شمار نهم ربیع‌الاول فراتر از گاه‌شمارهای موجود در بستر دورانی شش ماهه معرفی کرده است که بخش دوم آن در ادامه می‌آید:

*دوران امامت امام عسکری(ع)

خلافت عباسی در وحشت از مسأله مهدویت در سال 234 هجری امام هادی(ع) و فرزند دو ساله‌اش امام عسکری(ع) را(که در سال 232 هجری در مدینه متولد شده بود) به سامرا فراخواند. این اقدام به دستور خلیفه وقت عباسی متوکل انجام شد. سامرا پایتخت جدید، عباسیان و شهری نظامی بود که در سال 220 هجری در شمال بغداد ایجاد شد و محل اسکان لشکریان خلافت شد، با این خصوصیت شهر سامرا تبدیل به یک جامعه، نظامی - اطلاعاتی کامل شد که وقتی فردی بدان تبعید می‌شد، به طور طبیعی در یک سیستم مشاهده و مراقبت اطلاعاتی کامل قرار می‌گرفت. با این تدبیر الگوی اطلاعاتی، خلافت نسبت به امامان شیعه(ع) از الگوی جاسوسی از راه دور به مراقبت و نظارت و کنترل اطلاعاتی مستقیم و همه جانبه تغییر جهت داد، لذا به دستور متوکل عباسی، امام هادی(ع) و خانواده‌اش در نزدیکی قصر، اسکان داده شدند.

*اهداف حصر امامان

مهمترین اهدافی که از، حصر امامان (ع) دنبال می‌شد، موارد زیر بود:

1- کنترل همه جانبه از زندگی امام.

2- قطع ارتباط با جامعه شیعه و یا کند شدن ارتباط مستقیم شیعیان با امام.

3- نظارت و مراقبت از تولد فرزند امام.

در ادامه این راهبرد، تلاش برای نفوذ مستقیم، به منزل امام(ع) از طریق فریب یکی از فرزندان امام هادی(ع) به نام جعفر که دچار لغزش و همراهی با عباسیان می‌‌شد، اجرا می‌شود و در ادامه سیدمحمد فرزند دیگر امام هادی(ع) که از حیث تقوی و ایمان مورد توجه جامعه است، در سال 252 هجری در جوانی به گونه‌ای مشکوک در بازگشت از سفر حج و در میانه راه رحلت می‌کند و در نهایت پس از گذشت نزدیک به بیست سال از اقامت امام هادی(ع) در سامرا وقتی دستگاه خلافت مشاهده می‌کند، باعث محبوبیت روز افزون امام(ع) شده است، در وحشت از گسترش نفوذ اجتماعی امام، ایشان را در سال 254 هجری به شهادت می‌رساند.

امامت امام عسکری(ع) دورانی 6 سال است که با سه خلیفه عباسی هم‌زمان است. به همین دلیل است که امام عسکری(ع) در دوران امامتش حداقل سه مرتبه و هر مرتبه از سوی تک تک آن خلفای سه گانه به زندان افتاد و تهدید به قتل می‌شد و تا مرحله اجرای حکم هم پیش می‌رود، ولی تنها شورش نظامیان و یا عجز و نیاز خلیفه است که باعث خنثی شدن آن نقشه‌های شوم می‌شود. برای فهم بهتر واقعیات این دوران به اجمال با گاه‌شمار رویدادهای مهم این دوران آشنا کردیم:

همانگونه در این جدول گاه‌شماری مشاهده می‌شود، هم امام و هم شیعیان و به ویژه قمی‌ها در این سال‌ها روزگاری به شدت سخت را سپری می‌کنند و این برآمده از سیاست‌های نظامی-اطلاعاتی ویژه خلافت است. چرا که در این دوران، دستگاه خلافت پس از مشاهده تمامی ناکامی‌هایش، در مسأله نابودی خط امامت و مکتب تشیع نگران است که ائتلاف امام موعود با قدرت اجتماعی شیعه به براندازی آنان منجر شود. چیزی که این باور را سهل می‌کند شکنندگی خلافت در آن سال‌ها در برابر قیام صاحب الزنج و قیام یعقوب لیث صفاری است، بدین جهت عباسیان در یک سیاست موازی هم بر امام و هم بر تمامی مراکز قدرت شیعه به شدت سخت می‌گیرند. برای برای پیشبرد اهدافشان دستگاه و نظام اطلاعاتی-امنیتی ویژه‌ای را در برابر امام و جامعه شیعه ایجاد می‌کنند.

*مهم‌ترین اقدامات عباسیان در این دوران

1- ایجاد سیستم جاسوسی پیچیده و چند لایه : بدین معنی که در این دوران، تمامی گروه‌های جمعیتی پیرامونی و مرتبط با امام نقش خبرگیری از منزل و روابط امام را به عهده می‌گیرند. این نظام جاسوسی چند لایه شامل این گروه‌ها می‌شود: فضای شهری سامرا، نظام اجتماعی همسایه‌ها، نظام شغلی اصناف خصوصاً اصنافی که می‌توانند با بانوان منزل در تماس مستقیم باشند(قابله)، نظام روابط فامیلی(جعفر). گستردگی نظام جاسوسی، چنان است، وقتی که دستگاه خلافت، در مواجهه با امام احساس ناکامی می‌کند، ایشان را در سامرا همراه برخی از شیعیان زندانی می‌کند، در زندان هم در میان زندانیان بر امام جاسوس می‌گذارد.

2- تلاش برای قطع تمامی ارتباط‌های امام با جامعه شیعه ؛ از این رو رفت و آمد امام(ع) هر دوشنبه و پنج‌شنبه به قصر خلیفه منحصر می‌شود تا در این حضور، امام به گونه‌ای غیر مستقیم و پیوسته تعهد عدم ارتکاب اقدام ضد حکومتی بدهد، در این دو روز مسیر کوتاه بین منزل امام تا قصر چنان آکنده از جاسوسان می‌‌شود تا هرکس به امام ابراز علاقه‌مندی کرد یا نشانی از تشیع داشت به سرعت دستگیر می‌‌شود.

3- فشار بی حد و حصر به شیعیان ؛ به گونه‌ای که شهر قم در ادامه سیاستی که از دوران مأمون آغاز شده بود، موظف به پرداخت مالیاتی مضاعف می‌شود و هرگاه اعتراضی رخ می‌دهد، به شدت سرکوب گشته و حاکمی خشن‌تر از پیش برای آن دیار منصوب می‌‌شود. تشدید این رویدادها، در اولین سال امامت امام عسکری(ع) باعث شد قمی‌‌ها مخفیانه دست به دامان امام گردند، کشتار و آزار بر قمی‌ها در این زمانه، هم در آغاز سال 255 هـ و سال 258 هـ رخ می‌دهد.

4- شدت مراقبت و تجسس در شهر بغداد ؛ هم تا بدان حد است که در سال 256 هـ امام همراه برخی از شیعیان و وکلایش در بغداد که شناسایی و دستگیر شده‌اند، به زندان می‌افتد و این رویداد در سابقه دستگاه وکالت کم نظیر است که با تمامی پنهان‌کاری‌ها و تجربه‌ورزی‌ها، در نهایت برخی از اعضای آن شناسایی و دستگیر شوند. اگرچه دستگیری آنان نفع اطلاعاتی‌ای برای دستگاه خلافت نداشته است.

در این فضای به شدت امنیتی تصور به زندان رفتن امام(ع) از همه شگفت‌تر است. بنا به گزارش‌های معتز خلیفه عباسی اقدام به شهادت امام هادی(ع) می‌کند. او کمتر از یکسال از آغاز امامت امام عسکری(ع) تمامی برنامه‌های بالا را به اجرا می‌گذارد. ولی در وحشت از مسأله ولادت امام موعود، برخی رویدادهای اجتماعی را بهانه کرده و در نهایت امام را همراه با برخی از شیعیان دستگیر شده در بغداد و سامرا، در شهر سامرا به زندان می‌افکند. مطالعه زندگی امام نشان می‌دهد که آن حضرت(ع) در 6 سال امامت خود سه مرتبه به زندان افتاده است. زمانه و عامل زندان‌های امام و سرانجام آن به شرح زیر است:

*امام عسکری(ع) در زندان

این وضعیت بدین معنا است که حکومت عباسی، با اجرای اختناق سیاسی و انجام حصر بسیار شدید اجتماعی و ایجاد سیستم اطلاعاتی فراگیر و حتی ایجاد زندان در شهری نظامی که به معنی نهایت حصر و مراقبت و کنترل است، تلاشی عجیب برای به انفعال کشاندن امام در کنار شناسایی و ضربه زدن به کیان تشیع و جلوگیری از مسأله مهدویت را به اجرا گذاشته است. امام عسکری(ع) در این مقطع حساس به جنگ نرم مبتنی بر دعا و استغاثه خاص به درگاه حق و بهره‌گیری از امدادهای غیبی(هم برای خود و هم برای شیعیان قم) رو می‌آورد، مانند نفرین کردن خلفای عباسی و به درک واصل شدن آن‌هاست.