کهن‌ترین مرکز علمی در مسیر نوآوری

مسئولان حوزه در سال‌هایی که مورد نقد جمعی از حوزویان و غیرحوزویان بودند، طرح‌هایی در دست تدوین داشتند که تعدادی از آنها امسال برای نخستین بار رونمایی شد. شمار طرح‌های تحولی حوزه‌های علمیه حتی منتقدان را به آینده‌ای شکوفاتر امیدوار کرده است.

کهن‌ترین دستگاه علمی جهان در سال‌های اخیر در میان دو تفکر سنت و مدرنیته، منتقدان زیادی پیدا کرده است. عده‌ای معتقد بودند که حوزه باید در مسیر سنت‌های اصیل گام بردارد. عده‌ای دیگر مسیر مدرنیته را برای آینده حوزه تجویز می‌کردند. تفکر بیشتر نخبگان حوزوی به در هم آمیختن سنت و مدرنیته است؛ روشی که ضمن حفظ سنت‌های اصیل حوزه، طلاب علوم دینی را به تبحر در پاسخگویی به مسائل روز و بکارگیری از تجهیزات مدرن رهنمون می‌کند.

بیشترین انتقاد منتقدان برنامه‌های حوزه به دو عرصه آموزش و پژوهش معطوف بود. انتظار دلسوزان حوزه این بود که با توجه به پویایی و نشاطی که در ابتدای سال تحصیلی در حوزه‌های علمیه پدید می‌آید، روند آموزش و پژوهش طلاب، بهتر از سال‌های قبل باشد.

تحول در نظام آموزش حوزه

آسیب‌هایی که در نظام آموزش حوزه وجود داشت، مراجع عظام تقلید و مقام معظم رهبری را در مورد روزآمدکردن آموزش و تحصیلات حوزه، دغدغه‌مند کرده بود. این دغدغه‌ها، متولیان حوزه را بر آن داشت که برای تحول در نظام آموزش حوزه، نظام جامعی را تدوین کنند.

حجت‌الاسلام عباسی، مدیرکل امور آموزش و مدارس حوزه‌های علمیه اظهار داشت: نظام جامع آموزش حوزه در سه سطح یک، دو و سه با مشارکت استادان برجسته حوزه تدوین و به شورای عالی حوزه‌های علمیه کشور ارائه شده و در حال تصویب است.

مرحله اجرایی بخشی از این نظام جامع، امسال برای نخستین بار رقم خورد. طرحی که حاصل ۵ سال تلاش استادان و کارشناسان مطرح حوزه در کارگروه‌های متعدد است.

آن طور که حجت‌الاسلام عباسی می‌گوید نظام آموزشی سطح یک حوزه‌های علمیه به صورت کارشناسی تدوین شده و به تائید مراجع عظام تقلید رسیده است، اما به دلیل اینکه برخی مسائل در سطح حوزه‌های کشور رصد نشده، اجرای ابتدایی آن در کل کشور ممکن است مشکلاتی ایجاد کند، بنابراین ۱۳ مدرسه علمیه در کشور برای اجرای این طرح انتخاب شدند که از این تعداد سه مدرسه علمیه در قم و مابقی آنها در استان‌های دیگر است.

امسال ۶۰۰ طلبه علوم دینی در نظام جدید آموزشی حوزه پذیرش شدند و قرار است این طرح سال آینده در کل کشور اجرایی شود.

در نظام آموزشی جاری و گذشته حوزه، همه ورودی‌ها که با سطح تحصیلی سیکل، دیپلم و دانشگاهی وقتی وارد حوزه می‌شدند، یک سطح درسی را می‌‌خواندند و سنوات تحصیلی آنها مساوی بود، اما در نظام جدید آموزشی حجم و تعداد درس‌ها و ساعات کلاس‌ها بر اساس ورودی‌های هر مقطع تحصیلی متفاوت شده است.

به گفته حجت‌الاسلام عباسی، در نظام جدید، آشنایی کامل با معارف قرآن دیده شده تا طلبه موفق شود یک دور معارف قرآن را مرور کند. یا درس‌هایی مثل لغت شناسی که هیچ وقت جزو درس‌های رسمی حوزه محسوب نمی‌شد، در نظام جدید گنجانده شده است.

وی افزود: تلاش شده در تدوین سرفصل‌های متون نظام آموزشی جدید، در برخی کتاب‌ها به ویژه کتاب‌های ابتدایی در صرف و نحو تکرارهایی که در گذشته بوده، حذف و انس طلبه با قرآن و حدیث زیاد شود.

مدیرکل امور آموزش و مدارس حوزه‌های علمیه با بیان اینکه متن‌های قدیم نیز به شکل درسنامه با متن عربی و دسته‌بندی و نظام بهتری ارائه می‌شود، اظهار داشت: متون نظام جدید آموزشی حوزه به صورت مرحله به مرحله آماده و ارائه می‌شود.

حجت‌الاسلام عباسی تاکید کرد: با توجه به اینکه طلابی که در نظام آموزشی جدید مشغول تحصیل هستند، در چند سال آینده وارد سطوح بالاتر می‌شوند، نظام جامع آموزشی در سطوح دو و سه نیز آماده و برای تصویب نهایی به شورای عالی حوزه‌های علمیه ارائه شد.

وی ادامه داد: طبق مطالبات مقام معظم رهبری، نظام جامع آموزش حوزه در همه ابعاد و حتی رشته‌های تخصصی در حال تدوین است و به نظر می‌رسد تا آخر سال ۹۴ تدوین و برای تصویب به شورای عالی ارائه شود.

تقویت دروس خارج استانها

از سوی دیگر شورای عالی و مدیریت حوزه‌های علمیه طرحی در دست اجرا دارد که دروس خارج در حوزه‌های علمیه استانی نظام‌مند و تقویت شود. به گفته مدیرکل امور آموزشی و مدارس حوزه‌های علمیه بیش از ۶۵ درس خارج فعال و پویا در شهرستان‌ها شناسایی شده و اطلاعاتی همچون موضوع درس، گوینده درس خارج و سوابق تحصیلی و آموزشی و پژوهشی استاد، مدت برگزاری درس و... شناسایی و به شورای عالی حوزه‌های علمیه اعلام شد.

وی افزود: اگر این دروس مورد تائید قرار بگیرند، رسمیت پیدا می‌کنند و افرادی که در این دروس شرکت می‌ کنند می‌توانند پس از سازوکارهای تعریف شده مدارج علمی دریافت کنند.

حجت‌الاسلام عباسی تاکید کرد: کمیته‌ای مورد تائید شورای عالی حوزه‌های علمیه متشکل از سه نفر از اساتید شناخته شده حوزه تشکیل شده که وظیفه تائید و بررسی دروس خارج بر عهده این افراد است.

استانداردسازی امتحانات کتبی و شفاهی

دو موضوع بسیار مهم دیگر که در دست اقدام است، استانداردسازی سئوالات کتبی و شفاهی در حوزه‌های علمیه است.

مدیرکل امور آموزشی و مدارس حوزه‌های علمیه در این باره نیز به مهر گفت: با توجه به اینکه امتحانات کتبی حوزه یکی از مهم‌ترین ملاک‌های سنجش وضعیت آموزش طلاب محسوب می‌شود وظیفه ماست که در طرح سئوالات، به استاندارد نزدیک شویم، بنابراین امسال گروه‌هایی با حضور اساتید برجسته حوزه تشکیل شده که فرآیند تعیین سئوال با نظام بهتر و تخصصی‌تر انجام شود.

حجت‌الاسلام عباسی ادامه داد: در زمینه امتحانات شفاهی نیز با کمک اساتیدی که سال‌ها در امتحان شفاهی تجربه دارند برای نظام‌مندسازی و استانداردسازی امتحانات و تربیت اساتید جدید اقدام کردیم.

نگاه نو به مهم‌ترین رویداد علمی حوزه

المپیاد علمی حوزه‌های علمیه یکی از مهم‌ترین رویدادهای علمی حوزه محسوب می‌شود که تاکنون سه دوره آن برگزار شد. مراسم اختتامیه سومین دوره المپیاد حوزه در شهریور امسال با رقابت ۱۷۷ طلبه برگزار شد که برگزیدگان این دوره در مراسمی با حضور آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی و آیت‌الله حسینی بوشهری مدیر حوزه‌های علمیه تجلیل شدند.

در مرحله مدرسه‌ای این المپیاد ۸۴۵۱ طلبه شرکت کرده بودند که از این تعداد ۱۵۴۳ نفر به مرحله استانی راه یافتند. از میان این افراد ۱۳۲ نفر به همراه ۴۵ نفر از برگزیدگان سفیران هدایت و مراکز تخصصی به مرحله نهایی راه یافتند.

حجت‌الاسلام عباسی ابراز امیدواری کرد که المپیاد بعدی حوزه با نوآوری‌های جدید برگزار شود و علاوه بر اینکه به تعداد گروه‌های تخصصی علمی افزوده شود، طلابی که در درس خارج اشتغال به تحصیل دارند به این المپیاد راه یابند.

فعال‌شدن پرونده‌های راکد

یکی دیگر از فعالیت‌هایی که در سال جدید تحصیلی انجام شده این است که طلابی که در سطح حوزه‌های علمیه کشور دارای پرونده راکد یا رو به رکود هستند، شناسایی شده و اسامی این افراد و وضعیت رکود یا رو به رکود آنها به مدیریت‌های استانی و مدارس مربوطه اعلام شد.

حجت‌الاسلام عباسی با اشاره به عوامل مختلفی که در رکود علمی طلاب به وجود می‌آید، گفت: برخی از طلاب ممکن است به دلیل اشتغال در دستگاه‌های نظام، فعالیت‌های تبلیغی، ‌ مشکلات شخصی و... دارای پرونده راکد یا رو به رکود باشند که طبیعی هم هست.

وی از شناسایی ۱۰ هزار نفر از این طلبه‌ها خبر داد و افزود: این افراد به مدارس علمیه معرفی شدند و از مدارس خواسته شده وضعیت آنها را مشخص کنند که اگر قابلیت ارتقای تحصیلی و علمی دارند کمک‌های لازم انجام شود.

الزامی‌شدن تکالیف پژوهشی

امور پژوهشی حوزه همچون امور آموزشی مورد نقدهای جدی حوزویان بود. مهم‌ترین گلایه منتقدان، حافظه محور بودن نظام آموزشی و ضعف در پرورش طلاب پژوهشگر بود که مدیریت حوزه‌های علمیه برای این دغدغه‌ها چاره‌اندیشی کرد.

امسال دو معاونت آموزش و پژوهش حوزه‌های علمیه در مورد اجرای طرحی به توافق رسیدند که بر اساس آن تکالیف پژوهشی برای طلاب پایه‌های ۳ تا ۶ الزامی شد.

اگرچه مدیرکل امور آموزشی حوزه‌های علمیه معتقد است که این طرح در راستای فعال بودن طلاب در کلاس و نظم و انضباط آنها کاربرد دارد ولی به نظر می‌رسد نگاه اصلی متولیان حوزه برای اجرایی کردن این طرح، تقویت آموزش پژوهش محور میان طلاب باشد.

حجت‌الاسلام جواد رفیعی، مدیرکل امور پژوهشی حوزه‌های علمیه در تشریح نحوه اجرایی شدن این طرح به مهر گفت: طبق این مصوبه، هر طلبه پایه‌های ۳ تا ۶ در هر نیمسال تحصیلی موظف شد در یک درس اصلی از دروس حوزه یک تحقیق یا تکلیف پژوهشی انجام دهد که ۵ نمره آن درس به تکلیف پژوهشی اختصاص یافته است.

وی رسمی نبودن پژوهش در نظام آموزشی حوزه را یکی از مشکلات اصلی حوزه‌های علمیه برشمرد و ابراز امیدواری کرد که مدیران واحدهای آموزشی و مدارس علمیه برای اجرای مناسب این طرح همکاری لازم را داشته باشند.

حجت‌الاسلام رفیعی گفت: برای پژوهشگراشدن طلاب سطح دو، گفتگوهایی شده و در صدد هستیم در این بخش گام‌های مهمی برداریم.

توافق دیگری بین معاونت‌های آموزش و پژوهش حوزه‌های علمیه شکل گرفته که به موجب آن نسبت به آموزش مهارت‌های پژوهشی در ۲ یا ۴ واحد درسی اقدام خواهد شد. البته این طرح ویژه طلاب سطح یک حوزه‌های علمیه است و این توافق شامل ۳۲ یا ۶۴ ساعت آموزشی می‌شود.

تقویت کرسی‌های نظریه‌پردازی

برنامه مهم دیگری که در معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه پیگیری می‌شود که یکی از مطالبات جدی حوزویان شمرده می‌شود، نظام‌مند کردن کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی است.

استقبال زیاد حوزویان از اولین پیش کرسی فقه که در شهریورماه امسال برگزار شد، نشان دهنده انتظار جدی پژوهشگران و نخبگان حوزه‌های علمیه به تقویت کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی است. اقدامی که یکی از دغدغه‌های جدی مقام معظم رهبری و مراجع تقلید محسوب می‌شود.

حجت‌الاسلام رفیعی از برنامه‌ریزی جدی برای تقویت کرسی‌های نظریه پردزای و آزاداندیشی در حوزه‌های علمیه خبر داد و گفت: چندین نظریه علمی به دبیرخانه کمیسیون کرسی‌های نظریه‌پردازی رسیده و در دست بررسی است.

وی ادامه داد: کرسی‌های نظریه پردازی تابع قوانین خاص هستند و سازوکار ویژه خود را لازم دارند. در سال‌های گذشته کرسی‌های متعددی در حوزه برگزار شد اما این کرسی ها بر اساس برنامه مدونی انجام نمی‌شد. بعد از تشکیل شورای اعطای مجوزها و تدوین سازوکارهای لازم، کرسی‌های نظریه‌پردازی بر اساس یک چارچوب و قانون مشخص برگزار می‌شوند و مراحل انتخاب داوران، بررسی نظریه در دبیرخانه، برگزاری پیش کرسی و برگزاری نهایی کرسی را طی می‌کنند.

حجت‌الاسلام رفیعی پیش بینی کرد که امسال تعداد زیادی کرسی‌های نظریه پردازی و کرسی‌های آزاداندیشی به صورت نظام یافته در حوزه برگزار شود.

برنامه‌های حوزه نشریات

وی از اتمام کار تحلیل وضعیت نشریات علمی حوزه خبر داد و گفت: کار تحلیل وضعیت نشریات علمی حوزه از چند سال پیش شروع شده و امسال قرار است نشریات حوزه از نظر محتوایی و شکلی مورد تحلیل و در اختیار جامعه علمی قرار بگیرند.

این طرح از آنجا حائز اهمیت است که در حال حاضر بیش از ۱۲۰ نشریه در سطح علمی، علمی - پژوهشی و علمی - ترویجی در حوزه‌های علمیه فعال هستند که این تعداد ۵۰ درصد نشریات کشور را در حوزه دین شامل می‌شود.

انتشار نمایه نشریات حوزه دین یکی دیگر از اقدامات معاونت پژوهش است که مدیرکل امور پژوهشی حوزه‌های علمیه به آن اشاره کرد.

وی گفت: فعالیت دیگری که امسال به نتیجه رسید، انتشار سند چشم‌انداز نشریات علمی حوزه است که در دو سال گذشته کلید خورد و ده‌ها نفر از فرهیختگان حوزه در تدوین آن مشارکت داشتند.

کارشناسان خانه نشریات در ۵ کمیته جداگانه، این سند را مطالعه و سند نهایی آن را تدوین کردند که حاوی مجموعه راهکاری است برای تحول در نشریات علمی و اولین سندی است که در رابطه با نشریات علمی تدوین شده است.

تشکیل اولین کتابخانه پژوهش پژوهی در کشور، انتشار کتاب روش نگارش پایان نامه به شیوه کاربردی و برگزاری کارگاه‌های آشنایی با مدیریت پژوهش برای معاونان و مسئولان پژوهش مدارس علمیه، اعطای مجوز به نشریات، تهیه و انتشار نمایه نشست‌های علمی حوزه، تاسیس بانک پایان نامه‌های حوزه و تدوین شناسه کتابخانه‌های تخصصی از دیگر فعالیت‌های امور پژوهشی حوزه‌های علمیه است.

مدیرکل امور پژوهشی حوزه‌های علمیه تاکید کرده که به دلیل بودجه محدودی که معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برای حمایت از پایان‌نامه‌های حوزوی در اختیار دارد، حمایت از پایان‌نامه‌هایی که در راستای نیازسنجی‌های انجام شده تدوین شود، در اولویت قرار دارد.

تدوین نقشه جامع علمی و نظام جامع پژوهش

حجت‌الاسلام مهدی حقی، مدیرکل مطالعات پژوهشی حوزه‌های علمیه نیز به بیان مهم‌ترین رویدادهای این اداره کل پرداخت و به مهر گفت: شورای عالی حوزه‌های علمیه کلیات نقشه جامع علمی حوزه‌های علمیه را مصوب کرده و از ما برنامه خواسته است. برنامه این نقشه جامع در ماه‌های گذشته آماده شده است آن را به شورای عالی حوزه‌های علمیه ارائه کردیم و منتظر تائید آن هستیم.

مدیرکل مطالعات پژوهشی حوزه‌های علمیه با بیان اینکه این نقشه جامع دارای چند پروژه خرد است، ابراز امیدواری کرد که با تائید این نقشه در شورای عالی حوزه‌های علمیه، روند اجرای آن از مهر یا آبان آغاز شود.

وی در مورد تدوین نظام جامع پژوهش در حوزه‌های علمیه به مهر گفت: منابع، نیروی انسانی، موسسات پژوهشی، کتابخانه‌ها، مجله‌های علمی، پژوهشگران، حقوق پژوهش، اقتصاد پژوهش و... از جمله مولفه‌های پژوهش است که در این طرح شناسایی و وضعیت موجود آن مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌گیرد.

وی با بیان اینکه تعیین اولویت‌ها بر اساس دانش نیازسنجی اتفاق می‌افتد، تاکید کرد: نظام جامع یکی از حلقه‌های مفقوده و جدی در نظام پژوهش است که پس از تدوین و اجرای آن مجموعه پژوهش دچار سردرگمی و ندانم کاری نمی‌شود.

مدیرکل مطالعات پژوهشی حوزه‌های علمیه با بیان اینکه مجریان این طرح تا حدود دو ماه آینده انتخاب می‌شوند ابراز امیدواری کرد که در ماه‌های آینده، این نظام به مرحله اجرا درآید.

نیازسنجی پژوهی سومین طرح کلان اداره کل مطالعات پژوهشی حوزه‌های علمیه است که حجت‌الاسلام حقی در توضیح آن به مهر گفت: تاکنون نیازسنجی پژوهشی ۶ شاخه علمی انتشار یافته و کار نیازسنجی ۱۶ شاخه علمی آغاز شده که ۴ مورد آن تا پایان امسال انجام می‌شود.

به گفته وی انتشار فرهنگ واژگان پژوهش نیز که از سال‌های قبل آغاز شده بود امسال به پایان می‌رسد.

حوزه علمیه اگرچه این روزها با نقد درون قشری در بعضی امور مواجه است ولی مسئولان و کارشناسان این نهاد کهن، فعالیت هایی را در دو عرصه آموزش و پژوهش آغاز کرده اند که برخی از آنها مبنا و پایه تحول حوزه در سال های آینده محسوب می شود. انتظار می رود با ایجاد این نوآوریها، ضمن اینکه روح تازه ای در این نهاد دمیده می شود، سنت های اصیل و کاربردی حوزه نیز حفظ شود.