الهام شاعرانه گاهی اغواست و‌ گاهی تقوا

سرویس فرهنگی « فردا »: علی معلم دامغانی ـ که این روزها ریاست فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران را ‌به‌عهده دارد ـ بیش از این که هر عنوان و سمت دیگری داشته باشد، شاعر است؛ شاعر و ترانه‌سرایی که نگاه‌ها و گام‌هایی نو را در جریان شعر انقلاب اسلامی برداشته است.

او علاوه بر شعر انقلاب، در عرصه شعر مذهبی هم گام های پررنگی برداشته و آثار زیبا و ماندگاری خلق کرده است.

معلم دامغانی در شمار شاعران نسل اول انقلاب ایران است و بسیاری از شعرهای مطرح دوران انقلاب و دفاع مقدس از سروده های اوست: «این فصل را با من بخوان، باقی فسانه است / این فصل را بسیار خواندم، عاشقانه است...» او مثنوی هجرت را در مدح امام خمینی(ره) سروده است؛ همچنین ترانه های بسیاری برای بعضی خوانندگان مطرح ایران همچون محمد اصفهانی، محمدرضا شجریان و مجید اخشابی سروده که از آن جمله می توان به ترانه باران از آلبوم شب، سکوت، کویر شجریان اشاره کرد.

او استاد مسلم ادبیات فارسی است و سخن گفتن با او شیرین است، چراکه حکایت ها و روایت ها و نکات نغزی از ادبیات ـ که هنر مسلم ایرانی هاست ـ در خاطر دارد و به هر بهانه نقبی به آنها می زند. البته این گفت وگو حال و هوای دیگری دارد. یک روز که او برای برگزاری جلسه شعر به حوزه هنری آمده بود، قرار شد درباره ادبیات جنگ و بیداری صحبت کنیم، اما گذارمان به موضوعات مختلف دیگری چون نگاه او به مقوله زن نیز افتاد.

در جامعه بشری هر واقعه ای که رخ می دهد، هنر و ادبیات به سوی آن حرکت می کنند و خلق آثار متعددی را رقم می زنند. در این میان، جنگ به عنوان یکی از رویدادهای تلخ بشری همیشه مورد توجه بوده و می توان گفت همه ملت ها ژانری به نام ادبیات جنگ را دارند. به نظر شما چرا جنگ تا این حد دستمایه خلق اثر هنری قرار گرفته است؟

بگذارید اول نگاهی به مقوله جنگ داشته باشیم و به این بپردازیم که اساسا جنگ ها چرا و چگونه شکل می گیرند. همیشه بوده اند کشورهایی که در پی فزون خواهی خود حمله کرده اند و دیگر سرزمین ها را به خاک و خون کشیده اند. البته این کار برای آنها توجیه دارد. آنها مدنیتی را ساخته اند که باید با بهره کشی از مواهب دیگران تغذیه شود.

چنان که در این سال ها مشاهده می کنید، این کشورهای فزون خواه از ناحیه مردمان خودشان هم به مخاطره افتاده اند و دیگر مورد قبول آنها هم نیستند تا جایی که بریتانیای پیر هم دیگر نمی تواند چنان که باید و شاید جذب سرمایه برای سیر کردن مردمان خودش انجام دهد و به دردسرهای بسیاری افتاده است.

این بهره کشی ها، از سوی کشورهایی هم که به آنها ستم می شده، طی سال های اخیر با واکنش های جدی روبه رو شده است.

بله. وقتی کشورهایی، افزون خواهانه بر خواسته های خود پای می فشارند و سعی می کنند برای جلب منافعشان این سوی جهان را در رنج، ضعف و بیچاره نگه دارند، پس نوعی بیداری که می توان آن را دفاع نامید، به مردم اذن می دهد که در حد دفاع مقابل دشمن رویاروی خود بایستند و این گونه است که بیداری اسلامی در دل امت های مسلمان شکل می گیرد و جنگ با نابرابری آغاز می شود.

این بیداری در ادبیات کشور ما چه تاثیری داشته است؟

ملت ایران این بیداری را سال ها پیش تجربه کرد و در مقابل نظام منحط شاه ایستاد و اسلام را در کشور زنده کرد. این بیداری با فاصله ای کوتاه در جریان وقوع جنگ تحمیلی هم رخ نمود. درباره جنگ تحمیلی کشورمان باید همیشه بر این نکته تاکید کنیم که ما هیچ وقت جنگی را شروع نکرده ایم. جنگ افروز کس دیگری بوده و ما تنها در مقام دفاع از خودمان با ضعیف ترین ابزار دفاع سعی کردیم مقابل هجوم دشمن از خود محافظت کنیم، اما برای ملتی که بیدار باشد، جنگ ها تمام شدنی نیست.

پس جنگ اینجا به پایان نرسید؟

جنگ به معنی رویارویی ایرانیان با شاه به پایان رسید، جنگ به معنی تحمیلی آن با عراق هم به پایان رسید، اما تا روزی که حتی یک دشمن در زمین است، جنگ همچنان باقی است. ما در موقعیتی هستیم که باید نگاهبانی بدهیم و بیدار باشیم که مورد تهاجم دشمن واقع نشویم.

پس بیداری اسلامی توانست مردم ما را در مسیری حرکت دهد که از جان و مال و هستی خود در راه اسلامی شدن وطن و پس از آن در جریان جنگ تحمیلی بگذرند؟

انسانی که مرگ و عدم را نمی شناسد و آن را نوعی ادامه زندگی تلقی می کند، در مواجهه با مواردی چون جنگ بین حق و باطل دو واکنش نشان می دهد یعنی پیرو آیه قرآن «و احدی الحسنین» دو راه الهی را که پیش رو دارد بر می گزیند و بخوبی واقف است که شهادت یا پیروزی در جنگ هر دو عین حق است و پیروزی، پس به آن می بالد. بنابراین جنگ در این سوی جهان به شرط آن که بر سر ارجمندی باشد عین زندگی است، چراکه همه مسائل زندگی جنگ است و آدمی بدون جنگ نه زیسته و نه زندگی بدون آن مقدور و ممکن است.

شما زندگی را جنگی دائمی می دانید؟

بله، جنگ هرگز تمام نشده تا کسی برای آن برنامه ریزی کند. هنرمندان، شاعران و نویسندگان همیشه از جنگ گفته اند چون همیشه دشمن وجود دارد! آرزوی جهان پر از دوستی چیزی است که شاید در زمین میسر نباشد. البته ای کاش باشد.

از جنگ گفتیم، از صلح هم بگوییم. نظر شما درباره صلح چیست؟

هستند کسانی که خواب صلح را می بینند و آرزوی چنین روزی را دارند، اما بی تردید این آرزو با روزگاری که ما در آن زندگی می کنیم فاصله بعید دارد. ما هم آرزوی روزی را داریم که جنگی در میانه نباشد. ای کاش جهان چنان بود که هرگز خونی از بینی کسی نمی آمد. البته این موضوع متعلق به وقتی است که عدالت حاکم بر جهان باشد و امروز تا عدالت فاصله زیادی داریم.

در عرصه ادبیات جنگ تحمیلی فعالیت های پژوهشی و نقادانه ای در حال انجام است. یکی از این پژوهش ها ـ که موافقان و مخالفان بسیاری هم دارد ـ ادبیات ضدجنگ است که به بررسی داستان های ضدجنگ پرداخته است. این موضوع نشان می دهد که برخی به وجود داستان های ضدجنگ معتقد و در حال پژوهش روی این موضوع هستند. به نظر شما این موضوع جایی در شعر دفاع مقدس دارد و می توان پژوهشی هم در این عرصه داشت؟ آیا شما اساسا به ادبیات ضد جنگ معتقد هستید یا خیر؟

نکته اول این که وقتی کسی که جنگ را می افروزد شما نیستید، طبعا نفرت از جنگ را هم نخواهید داشت و آن را سیاهنمایی نخواهید کرد.

در شعر پارسی و تازی کسی را سراغ ندارم که به جنگ به چشم حقارت و نفرت نگریسته باشد. بنابراین تصور نمی کنم در فرهنگ ما کسی از جنگ بیزاری نشان دهد. بیزاری از جنگ متعلق به مردم کشورهایی است که دولتمردانی آتش افروز دارند. شعر و داستان ضدجنگ اگر هم نمونه عینی داشته باشد، جزو مسائلی است که دشمنان تلقین می کنند. شاید اندیشیدن عاری از انصاف به جنگ تحمیلی را از مردم ما بگیرند.

بگذارید گریزی هم بزنیم به شعر انقلاب و دفاع مقدس. بی شک انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در همه زمینه های جامعه تاثیر گذاشته و طبیعی است که شعر هم از این قاعده مستثنا نباشد. شما این تاثیر را چطور ارزیابی می کنید؟

برای اشراف به مانیفست دقیق درباره انقلاب باید به خیلی از آثار مراجعه کرد یعنی ما انقلاب را به ثمر رساندیم که از جهت پیوستگی و وابستگی ما به آن بخش عمده اش در درون ما یا در نهفت هزاران هزار کتابی است که در طول تاریخ اسلام و بعد در تاریخ ایران و شرق نوشته شده است.

پشتوانه انقلاب، پشتوانه بسیار بزرگی است؛ پشتوانه ای که وقتی به خلاصه کردن آن می پردازیم و صورت و مخرج ها را برای ساده کردن با هم می سنجیم، می رسیم به این که مثلا از جهت زنانگی و مساله زن و خصلت های زنانه حتی در مردان، بازگشت ما به مساله میترائیسم است. خصوصا بخش آناهیتی و در واقع میترا که به قولی یا مادر اوست یا یکی از خدایانی که او را حمایت می کند. خدای مهر و روشنی، خدای زهره و زهرا، انوئیت در پیش از اسلام با عنوان آناهیت در شرق و بعد از اسلام با عنوان زهرا در مقابل هلنیسم در غرب قرار دارد و آگاهی نسبت به این مسأله خیلی از جریانات را پیش پای سالک و رونده روشن می کند.

فکر نمی کنید بعد از انقلاب شعر از ناخودآگاهی شاعر فاصله گرفته و به سمت خودآگاهی شاعر که بیان مسائل و وقایع انقلاب بود، پیش رفته است؟

هم بله و هم نه. بله، به خاطر این که من هم قائلم وقتی شما نیت یک امری را در ذهنتان کردید تا وقتی عمل نکردید آن امر به اتمام نرسیده. بخشی از آن انجام شده و کامل نیست، حتی من که از آغاز ماجرا فکر می کنم جریان را خودآگاهانه طی کردم، یعنی شعرهای من از قبل از انقلاب شهادت می دهد که نسبت به مسلمانی چگونه فکر می کردم، نسبت به حرکتی که اینجا داشت ایجاد می شد چگونه فکر می کردم، وقتی ایجاد شد چطور فکر کردم و چه نوشتم و اینها می توانند شهادت بدهند که نسبت به مسأله یک نوع خودآگاهی داشتم و این خودآگاهی، همان بیرون آمدن از ناخودآگاهی بوده. اگر همه ما بدون این که هیچ اندیشه ای کنیم، به بیان اعتقاداتمان می پرداختیم، یک نوع سخن می گفتیم و سیر همان بود و حرف همان که شعر است و نظم نیست. ما با هم تفاوت هایی داریم؛ مثلا در بسیاری موارد زن در اجتماع من یک تحقق دیگری داشت؛ تحققی متفاوت با دیگر شعرا.

پس کمی هم درباره این زن موجود در اجتماعتان توضیح دهید.

من به باطن می رفتم و زنی که در اندیشه من بود، به آناهیتا شباهتش بیشتر از هر زن دیگری بود. بعد به مریم شبیه است. بعد به زهرا می ماند بلکه زهرا(س) عین و اسوه آن زن برجسته ای است که ما جستجو می کنیم و در این مرحله می توانم بگویم زهرا(س) تعریف از زن کامل است اما معرفت من بیچاره در دوره آخرالزمان با این فاصله بعید زمانی و فاصله بعید ذهنی در زهرا(س)چقدر بوده است؟ آنچه گفتم بسیاری از آن بر ساخته و به اندازه اندیشه من است و نه برای آن می توانم ارزش الهام صد درصد قائل باشم و بگویم چون الهام است لابد باید درست باشد و نه برایش می توانم ارزش خودآگاهی صد درصد قائل باشم.

می دانیم گاهی اغواست و گاهی تقوا. شما اگر کج باشید و ترازوی شما کج باشد، لابد آنچه به عنوان میزان نشان می دهید، راست نیست چون میزان کج است.

وقتی میزان کج است چاره ای نمی شود کرد. برای همین گفته اند اهل الهام اگر پاکیزه باشند، اگر آنچه باید عمل کنند کاملا عمل کنند، اینها به نقطه ای می رسند که الهاماتشان الهام اغوایی نیست، الهام تقوایی است، چنان که پیامبران چنین اند و من در این مورد نسبت به خودم به دو دلیل یکی زمان ـ که آخرالزمان است ـ مشکوکم و یکی هم این که خودم را بیش از هر کس دیگر می شناسم.

چه کسی می تواند از تنها مردی که به خوانندگان پاپ مجوز داد، بد بگوید؟

خشایار اعتمادی، خواننده موسیقی پاپ کشورمان چندی پیش در گفت و گو با جام جم درباره دوران حضور علی معلم در مرکز موسیقی صدا و سیما سخن گفت و این دوران را طلایی و تکرارنشدنی دانست. خالی از لطف نیست به بهانه گفت وگو با علی معلم نگاهی به سخنان اعتمادی نیز داشته باشیم:

« اگر علی معلم دامغانی نبود، فعالیت های من و امثال من به جایی نمی رسید. ایشان تنها کسی است که موسیقی پاپ ایران همیشه مدیونش خواهد بود. آقای معلم زمانی که به مرکز موسیقی صدا و سیما آمد، سیاست درستی را اجرا کرد. از سال 75 بود که شبکه های به اصطلاح آن طرف آبی توانستند خودی نشان دهندچون پاپ داخلی با کمک های علی معلم فعالیت خود را آغاز کرد و آنها بخش عظیمی از مخاطبانشان را از دست دادند.

در دوره حضور ایشان بهترین اتفاقات در عرصه موسیقی صدا و سیما که نه در عرصه موسیقی کشور رخ داد. چرا؟ چون این مرد بزرگ موسیقی را می فهمید. مردی که سیاستش این بود؛ حمایت، هدایت، کارشناسی و در خط پایانی ممیزی. پس از رفتن او بود که با هجمه شبکه های غیرمجاز مواجه شدیم، چون قصد داشتند به نوعی بتوانند با پاپ داخلی مبارزه کنند.

شاید برخی از علی معلم بد بگویند، اما من می گویم چه کسی می تواند از تنها مردی که به خوانندگان پاپ مجوز داد، بد بگوید؟ مردی که چنان ادبیات، شعر و موسیقی را می شناخت که بتواند همه اینها را در مسیر درستی پیش ببرد.

من، قاسم افشار و محمد اصفهانی که البته قبل از آن سنتی می خواند و بسیاری دیگر از خواننده ها مجوز کار در موسیقی پاپ را از این مرد گرفتیم.

این مرد هجمه های خارج را که شکست هیچ... در برابر مخالفت های داخلی هم ایستاد.»

شاعر حقوقدان

استاد علی معلم دامغانی سال 1330 در دامغان متولد شد و پس از اخذ دیپلم از سمنان و شاهرود به تحصیل در دانشکده های حقوق و علوم انسانی دانشگاه تهران و از آن پس به مطالعه آزاد در این زمینه بویژه سرودن اشعار انقلابی پرداخت.

از وقایع مهمی که بر زندگی ادبی علی معلم دامغانی تاثیر گذاشت، انقلاب اسلامی بود که محتوای شعر او را به خود اختصاص داد. معلم پس از انقلاب علاوه بر تدریس و تحقیق در شعر، موسیقی و ادبیات، معاونت فرهنگی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، عضو شورای شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس مرکز موسیقی سازمان صداوسیما بوده است.

او بیش از هر چیز به تدریس شعر و ادبیات اشتغال داشته است. مطالعه آثار ادبی و سرودن شعرهای انقلابی از اموری است که اوقات فراغت علی معلم دامغانی را به خود اختصاص می دهد.

سیدعلی موسوی گرمارودی، مشفق کاشانی و محمود شاهرخی برخی شاعران انقلابی و از همفکران علی معلم دامغانی هستند. معلم دامغانی ازجمله شاعرانی است که در فضای معاصر در ستایش انقلاب اسلامی و عرفان اشعاری می سراید.

او سال 80 در نخستین همایش چهره های ماندگار به عنوان چهره برگزیده در زمینه شعر و ادب فارسی برگزیده و معرفی شد. استاد علی معلم دامغانی سال 88 بنا بر تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و با حکم رئیس جمهور به عنوان دومین رئیس فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران منصوب شد و هنوز در این سمت پابرجاست. این شعر از مجموعه «رجعت سرخ ستاره» انتخاب شده و دربردارنده مجموعه ای از مثنوی ها و غزل های شاعر است.

دلم ز گریه بیگاه خویشتن شاد است

ز سیل خانه ما هست اگر که آباد است

به دولت غمت از عالمی رها شده ایم

اسیر خویشتن است آن که از تو آزاد است

مرا جفای تو خوشتر که پند بی دردان

رهین برق شود خرمنی که بر باد است

یکی به ناله ام از کاروان نمی خیزد

به سقف مقبره گویی جرس به فریاد است

به صبر پهلوی خسرو درید عشق، این زخم

گمان مدار که تنها نصیب فرهاد است

معلم! از که ستانیم داد دل که سبو

به حکم حادثه آماج سنگ بیداد است

منبع: جام جم آنلاین