3 میلیون پناهنده افغانی در ایران

مهر: ایران دومین کشور دنیاست که بیشترین تعداد پناهندگان را در خود جای داده است. در حال حاضر سه میلیون پناهنده افغانی در ایران زندگی می کنند که نه تنها با گذشت بیش از 20 سال از تعداد آنها کاسته نشده بلکه در سالهای اخیر روز به روز بر شمارشان افزوده شده است. اینجا نقطه صفر مرزی است، دوغارون، مرز ایران و افغانستان، جایی که بسیاری از پناهندگان افغانی از آنجا عازم کشورشان می شوند. دوغارون، اینجا مرکز دواطلبانه بازگشت پناهندگان است. پناهندگان افغانی که با بقچه کوچکی که به نظر تمام داراییشان است در این سوز و باد سرما به صف ایستاده اند تا راهی وطنی شوند که خود معتقدند هنوز بوی خون و آتش می دهد و دیگران می گویند باید برای ساختنش بازگردند. محوطه بزرگی است که دور تا دورش را اتاقک های اسکان موقت پناهندگان دواطلب بازگشت و کلاسهای آموزش مین شناسی، درمانگاهی کوچک و محوطه بازی کودکان که به نظر می رسد مدتهاست دیگر چون روزهای پربازگشت سالهای 81 و 82 رونقی ندارد. می روم چون افغانستان وطنم است/ بازمی گردم چون کار نیست صف مردان جوان افغانی با چمدانی کوچک و یا بقچه ای متوسط در کنارشان در میانه حیاط بزرگ مرکز بازگشت دواطلبانه به افغانستان خودنمایی می کند، همه مجرد ایستاده اند و پس از پرس و جو متوجه می شوم اینها افرادی هستند که کمکی دریافت نکرده اند چرا که تا کنون به صورت غیرمجاز در ایران کار می کردند. جوانی حدود 18 سال است که به همراه دوستش سرگرم صحبت کردن هستند، می پرسم خودت خواستی برگردی افغانستان؟ می گوید آری ، تا حالا چهار بار به ایران آمده ام و هر بار مدتی کار کرده ام و برگشته ام، می پرسم اوراق شناسایی آمایش را داری ؟ جواب می دهد: نه. می پرسم چرا به افغانستان بر می گردی؟ می گوید: چون آنجا وطنم است و خانواده ام هنوز آنجا هستند. می پرسم: پس چرا چهاربار به ایران آمدی، می گوید: برای کارو پول درآوردن. می پرسم چطور هر بار از مرز رد شدی ؟ مگر پاسپورت داری؟ جواب می دهد: پاسپورت ندارم و سکوت می کند. دوستش به میانه صحبتمان می دود و می گوید من کسانی را می شناسم که افغانی ها می توانند با پرداخت 500 تا 700 هزار تومان تا سه بار به صورت قاچاقی با آنان به ایران بیایند. می پرسم یعنی چی؟ جواب می دهد: یعنی اگر دوبار لب مرز دستگیر و باز گردانده شدی یکبار دیگر فرصت داری که با قاچاقچیان انسان به ایران بازگردی و پولت محفوظ است.خیلی دوست دارم که از او بپرسم آیا دوباره به ایران باز می گردی؟ اما جوان و دوستش که از ابتدا نیز تمایلی برای پاسخ دادن به سئوالات من نداشتند، آرام از من کناره می گیرند و رو بر می گردانند. *بازگشت معکوس پناهندگان افغان به ایران حکایت پسر 18 ساله که چهاربار بدون پاسپورت به ایران آمده است من را یاد عبارت "بازگشت معکوس" مهاجران افغانی می اندازد که این چند ساله مرتب از مجاری رسمی و غیر رسمی می شنویم، پناهجویانی که به اجبار یا دواطلب از ایران به افغانستان اعزام می شوند و کارت آمایش شان را تحویل نمی دهند و در بازگشت معکوس با استفاده از مجاری غیرقانونی و کمک قاچاقچیان انسان به ایران برای کار، زندگی و کسب درآمد باز می گردند، چرا که آنان فکر می کنند وطنشان هنوز درگیر نابسامانی های باقیمانده از جنگ چند دهه است و امنیت و وضعیت اقتصادی هنوز سامان نیافته است. *کاهش بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغان در سالهای اخیر محمد صارمی مسئول دفتر اتباع و مهاجرین خارجی در مرز دو غارون با اشاره به کاهش روند دواطلبانه بازگشت پناهندگان افغان به کشورشان در سالهای اخیر نسبت به سال 81 گفت: در سال1381 پس از شکست طالبان در افغانستان با موج بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغان مواجه بودیم که روند بازگشت روزانه آمار 3 تا 4 هزارنفری را نشان می داد اما در سالهای اخیر و در سال 89 تنها 7 هزار و 554 نفر از پناهندگان در قالب طرح مشترک میان دولت ایران و کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان ، با دریافت کمک نقدی 150 دلاری از مرز دوغارون به افغانستان بازگشتند و 209 هزار و 679 نفر نیز در قالب افراد خودمعرف که فاقد اوراق شناسایی طرح آمایش بودند و مطرودین افغان، بدون اختصاص کمک مالی به کشورشان بازگشتند. وی با تاکید بر اینکه در سالهای اخیر اکثر کسانی که به افغانستان باز می گردند مرد و مجرد هستند نیشخندی می زند و می گوید به نظر می رسد دیگر نیازی به محوطه کودک که برای بازی کودکان در این مرکز بازگشت ساخته شده است نداریم. 20 سال است که در ایران زندگی می کنم خودش را گل اندام موسوی معرفی می کند با این توضیح که این نام من در کارت آمایش است و در افغانستان نامم کلثوم بود. می گوید 20 سال است که در ایرانم و بچه هایم همه متولد ایران هستند و از ابتدا هم پناهنده و آواره به ایران آمدیم و هرچه امروز دارم اینجاست، تمام دارایی ام، تمام زندگیم. گل اندام در اردوگاه تربت جام به همراه سه فرزندش، بدون همسر زندگی می کند، او مسئول فرهنگی شورای خودگران اردوگاه تربیت جام است که امروز نام مهمانشهر تربیت جام را بر سر در خود دارد. اردوگاه تربیت جام با مساحتی حدود 100 هکتار و ظرفیتی حدود 15 هزارنفر اکنون حدود 5 هزار پناهنده افغانی را در خود جای داده است، جایی که پناهندگان در ان اسکان رایگان دارند، با توالت و حمام و فضاهای فرهنگی و ورزشی که به نظر کم می آید اما به گفته خود پناهندگان اینها همه لطف دولت ایران است. از گل اندام می پرسم خانه تان چگونه است؟ می گوید دو اتاق تو در تو بدون آشپزخانه، حمام و توالت عمومی، زندگی سخت است اما خدا را شکر. گردشی کوتاه در اردوگاه تربیت جام واقعیت زندگی پناهندگان را به آسانی برایت روشن می کند، توالت ها و حمام های عمومی، مراکز فرهنگی که دختران و پسران با ذوق و شوق در آن مشغول آموزش اند و مردان و زنانی که در کوشه و کنار اردوگاه در حال گپ و گفت.شاید مشغله و گرفتاریشان خیلی زیاد باشد و خدماتی که در ایران به انان ارائه می شود کم، اما به نظر می رسد همین قدر که جایی دارند که آنان را از هیاهوی جنگ و نا امنی کشورشان دور کند برایشان کافی است. افزایش افسردگی در میان زنان افغان پناهنده در ایران خانم موسوی با اشاره به مشکلات زیاد پناهندگان در ایران به دلیل وضعیت نامناسب اقتصادی، ادامه می دهد: بسیاری از زنان افغانی دچار افسردگی هستند چرا که اشتغال و اموزش کم است و معمولا مردان برای کار ماهانه به مشهد می روند و زنان در خانه در انتظار و نگرانند از این دوری و اینکه چه اتفاقاتی ممکن است برای انان بیفتد. در افغانستان هم مهاجرم از خانم موسوی می پرسم آیا دوست نداری دوباره به افغانستان برگردی؟ می گوید: دوست دارم اگر وضعیت اقتصادی و امنیت آنجا خوب شود، ولی الان نه. او ادامه می دهد: ما اگر افغانستان برویم انجا هم مهاجر حساب می شویم چون سالهاست که ایرانیم و همه فرزندانم اینجا بزرگ شده اند مدرسه رفته اند و کار کرده اند، اگر افغانستان برویم باید همه چیز را از ابتدا شروع کنیم، انهم اگر کاری برای انجام دادن باشد. وی اضافه می کند: فرزندان هیچ تصوری از افغانستان ندارند من هم پس از اینهمه سال دوری دیگر تصوری از ان کشور ندارم، سعی می کنم انها را با اداب و رسوم وطنمان آشنا کنم اما شنیدن کی بود مانند دیدن. خانم موسوی نگران وضعیت تحصیل، اشتغال و آینده فرزندانش است و می گوید: پسرم هر ماه برای کار از اردوگاه خارج می شود و به مشهد می رود و با انجام کارهای سنگین و درآمد کم ، زندگی مان را می چرخاند. هدفمندی یارانه ها،مرز میان شهروندان ایرانی و پناهندگان افغانی در طول سفر دو روزه خبرنگاران برای بازدید از وضعیت پناهندگان افغانی در ایران، مسئولان ایرانی با تاکید بر اینکه پناهندگانی که در اردوگاهها اسکان داده شده اند از امکانات رایگان بهره می برند و کسانی که در شهرها هستند از امکانات مساوی همچون شهروندان ایرانی برخورداند، اعلام کردند که با هدفمندی یارانه ها کار برای پناهندگان افغانی سخت شده است چرا که در طول این 30 سال انان نیز همچون ایرانیان از سوبسید ها برخوردار بودند و امروز نه. مسئولان کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان نیز با هدفمندی یارانه ها در ایران، امیدوارند که کمکهای جوامع جهانی برای حجم عظیم پناهندگان افغانی در ایران ، ارسال شود تا بتوان گامهای موثری در زمینه بهبود وضعیت معیشت این پناهجویان برداشت. بازدید از مدرسه، مهدکودک، اردوگاه،کتابخانه، مرکز ورزشی معلولان سفر دو روزه خبرنگاران برای بازدید از مرز دوغارون و دیدن وضعیت پناهندگان افغانی که داوطلبانه به کشورشان باز می گردند، از جلسه ای طولانی که به گزارش عملکرد مسئولان دولت جمهوری اسلامی ایران درباره پناهندگان اختصاص داشت در مشهد اغاز شد و در ادامه به بازدید از کتابخانه ، مدرسه، مهدکودک، اردوگاه و مرکز ورزشی معلولان که در حاشیه شهرمشهد و شهرستان تربیت جام بود انجامید. شاید امکانات موجود در تمامی این مراکز تا حد مطلوب فاصله زیادی داشت اما چهره های خندان و آرام پناهندگان حاکی از رضایت نسبی شان از وضعیت موجود را داشت و شکایت ها و گلایه های گاه و بی گاهشان و تقاضای کمک هایشان نشان از تلاششان برای بهتر کردن وضعیتی که در ان قرار داشتند، داشت. آسیب ها و فرصت های پناهندگان افغانی در ایران بسیاری از کارشناسان امور اجتماعی معتقدند حضور پناهندگان افغانی در جامعه شهری در کنار شهروندان ایرانی آسیب های زبادی را همچون افزایش جرائم و معضلات اجتماعی در پی دارد چرا که پناهندگان خارجی در شرایط خاصی قرار دارند و زمینه های افزایش جرم و آسیب در جامعه را فراهم می کنند. این در حالیست که برخی از کارشناسان نیز معتقدند حضور پناهندگانی افغانی در ایران الگوی کار را در این کشور در 30 سال گذشته تغییر داده است، کارگران افغانی به عنوان نیروی کار ارزان با توانایی های بالا همواره در ایران مورد استفاده قرار گرفتند و در کنار سودهای کلانی که برای برخی از سرمایه داران به دنبال داشته اند موجبات از دست دادن فرصت های شغلی برای کارگران ایرانی را فراهم کرده اند چرا که یک کارگر ایرانی حاضر نیست با دستمزد کم و کار سخت همچون یک کارگر افغانی کار کند. پس از سه سال انتظار خبرنگاران از وضعیت پناهندگان افغانی در ایران بازدید کردند تیم خبرنگاران ایرانی و خارجی پس از سه سال انتظار موفق شدند از مرز دوغارون و وضعیت پناهندگان افغانی در خراسان رضوی بازدید کنند، این بازدید در روزهایی انجام می شود که دو ماه از آغاز هدفمندی یارانه ها در ایران گذشته است،همچنین دولت ایران اخیرا حدود دو میلیون افغانی غیر مجاز را شناسایی کرده که با احتساب یک میلیون و 100 هزار افغانی شرکت کننده در طرح امایش می توان گفت حدود 3 میلیون افغانی در ایران زندگی می کنند و این روزها دولت ایران در تلاش است برای انجام پروژه بیمه درمانی پناهندگان افغانی از مجامع بین المللی کمک بگیرد. مددخواهی دولت ایران و سازمان ملل از مجامع بین الملل برای بهبود وضعیت پناهندگان افغان ایران دومین کشور دنیاست که بیشترین تعداد پناهندگان را در خود جای داده است بیش از 3 میلیون پناهنده مجاز و غیرمجاز افغانی که در پی نا امن شدن کشورشان با ایران پناه آوردند و اکنون پس از گذشت بیش از 20 سال نه تنها هر روز از تعداد این پناهندگان کاسته نمی شود بلکه در سالهای اخیر روز بروز بر تعداد انان افزوده نیز شده است. ایران از معدود کشورهایی است که پناهندگان را در جامعه شهری و در کنار شهروندان خود جای داده است و از این بابت همواره مورد تایید کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان است چرا که بسیاری از کشورها پناهندگان را در محیط های دور از جوامع شهری برای پیشگیری از آسیب ها و تبعات احتمالی، نگه می دارند. به نظر می رسد با استقرار دو دولت در افغانستان در چند سال اخیر دیگر وظایف بین المللی در امور پناهندگان بر عهده ایران نباشد چرا که پناهجویان اکنون دیگر از شرایط تعریف شده خارج شده اند و می توانند به کشورشان باز گردند اما به دلیل مشکلات موجود در افغانستان انان ترجیح می دهند در ایران بمانند. اما مشکلات خیل عظیم پناهندگان افغانی در ایران در بخشهای مختلف آموزشی، بهداشتی، معیشتی و اشتغال از توان دولت جمهوری اسلامی و کمک های اندک سازمان ملل در برابر خدمات دولت ایران، خارج است و نیازمند یاری دستان مجامع نوع دوست بین الملل است. بازدید خبرنگاران از وضعیت پناهندگان نیز با هدف جذب کمک های مجامع بین المللی برای پناهندگان افغانی در ایران انجام شد، و چرا که در طول این سفر دو روزه تلاش کمیساریای عالی سازمان ملل برای جذب کمک های مالی مجامع بین المللی به این دلیل بود که آنان معتقدند دولت ایران مسیر درستی را برای کمک به پناهندگان افغانی در پیش گرفته، هر چند که محمد اعجمی مدیرکل دفتر اتباع و مهاجران خارجی استانر خراسان رضوی خود اذعان دارد که دیکته ننوشته غلط ندارد و "جورج وود" مسئول امور برنامه ریزی کمیساریا در تهران نیز تاکید می کند: دروغ است اگر بگوییم همه پناهندگان را حمایت صد در صدی می کنیم.