پرحسرت‌ترین مردم در روز قیامت

تبیان: ماه مبارک رمضان، ماه بهار قرآن و ماه نزول آن است. این ماه بهترین فرصت در طول سال است که ما بیش از پیش به واسطه قرائت آیات نورانی آن به معارف بلند و انسان سازش دست پیدا کنیم. لطف خدا در بذل ثواب و بارش رحمت ویژه‌اش در این ماه، تشویق بی‌مانندی است که ما را به سوی این کتاب آسمانی سوق می‌دهد. آنچه بهره ما از این بزم الهی را دوچندان بلکه چندین برابر می‌کند دقت در آیات و بالابردن سطح معرفتی خود به کمک این کتاب است و این اوج گیری وقتی به کمال خود می‌رسد که به کمک و هدایت اهل بیت عصمت و طهارت که معلمان قرآنند صورت پذیرد. روایت‌های گهرباری که از آن حضرات به ما رسیده هر یک به مثابه چراغ هدایتی است که ما را در این وادی رهنمون ساخته و دری از درهای معرفت را به روی ما می‌گشایند و به ما حقایقی را می‌شناسانند که به تعبیر قرآن کریم اگر نبود قرآن و این علوم وحیانی، هیچگاه بشر نمی‌توانست به آن‌ها دست پیدا کند. نکته‌ای بسیار مهم قبل از ارائه روایات: باید دانست بسیاری از روایتهای تفسیری که در توضیح و بیان آیه‌ای وارد شده است درصدد بیان تمام معنای آیه نبوده؛ بلکه هدفش بیان مصداق و یا بر‌ترین و مهم‌ترین مصادیق آیه است. برای مثال اگر در تفسیر آیه‌ای که مربوط به افراد وارسته و بهشتی گفته شود مراد آیه ما اهل بیت هستیم این به معنای حصر معنای آیه در حضرات معصومین ع نیست؛ بلکه منظور، معرفی ایشان به عنوان بر‌ترین انسانهای وارسته و اهل بهشت است؛ مگر درمواردی مانند آیه تطهیر (۳۳/احزاب) که ثابت می‌شود معنای آیه منحصر در اهل بیت علیهم السلام است و شامل دیگری نمی‌شود. نمونه‌ای از این بحث تطبیقی در پایان همین نوشته خواهد آمد. گزیده‌ای از روایات جزء اول «سوره حمد» چهار باری که شیطان ناله کرد امام صادق علیه السلام فرمود: «رَنَّ إِبْلِیسُ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ... ‏» ابلیس چهار مرتبه با صدای بلند ناله کرد و فریاد کشید. بار اول روزی بود که از درگاه الهی رانده شد. بار دوم وقتی بود که از مقام قرب به زمین فرود آمد. بار سوم زمانی بود که رسول خدا ص به پیامبری مبعوث گردید و چهارمین بار هم وقتی بود که سوره حمد نازل شد. [۱] اگر مرده زنده شد تعجب نکنید امام صادق علیه السلام قرمود: «لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلى‏ مَیِّتٍ سَبْعِینَ مَرَّةً، ثُمَّ رُدَّت‏ فِیهِ الرُّوحُ، مَا کَانَ ذلِکَ عَجَباً»؛ اگر بر مرده‌ای هفتاد بار سوره حمد را خواندید و او زنده شد تعجب نکنید. [۲] توجه: این روایت نمی‌فرماید که با خواندن حمد بر مرده، او حتما زنده می‌شود؛ بلکه در مقام بیان اثر فوق العاده این سوره است که اگر خواندید و چنین شد تعجب نکنید. «بسم الله الرحمن الرحیم» رفع اندوه و حاجت با بسم الله الرحمن الرحیم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مَن حَزَنَهُ أمرٌ تَعاطاهُ فَقالَ: بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ...»؛ هر کس اندوهى بدو برسد و از روى اخلاص و با توجّه قلبى به خدا، بگوید: «بسم اللّه الرحمن الرحیم»، از دو حال خارج نمى‏شود: یا در همین دنیا به حاجتش مى‏رسد و یا نزد پروردگارش به حساب مى‏آید و در نزد او ذخیره مى‏گردد. و البتّه آنچه نزد خداست، براى اهل ایمان، بهتر و ماندگار‌تر است. [۳] «اهدنا الصراط المستقیم» دو چهره صراط امام صادق علیه السلام درباره معناى صراط فرمود: «هُو الطَّریقُ إلى مَعرِفَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ، و هُما صِراطانِ: صِراطٌ فی الدُّنیا و صِراطٌ فی الآخِرَة...»؛ آن، راه شناخت خداوند عزّ و جلّ است، و دو صراط وجود دارد: صراطى در دنیاست و صراطى در آخرت. صراط دنیا‌‌ همان امامى است که اطاعتش واجب است. هر که در دنیا او را بشناسد و از راهنمایی‌هایش پیروى کند از صراط آخرت که پلى است بر روى دوزخ، بگذرد و هر کس در دنیا او را نشناخت گام‌هایش بر صراط اخروی لغزیده و به جهنم سقوط خواهد کرد. [۴] توضیح: منظور از دو صراط، وجود دو راه جدای از هم نیست؛ بلکه منظور وجود دو چهره برای آن است که در دنیا به صورت امام هدایت است و در آخرت معبری برای رسیدن به بهشت. ولایت علی علیه السلام مجوز عبور از صراط پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «یَا عَلِیُّ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَى الصِّرَاطِ فَلَمْ یَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ کِتَابٌ فِیهِ بَرَاءَةٌ بِوَلَایَتِک‏»؛ اى على! چون روز قیامت شود، من و تو و جبرئیل بر صراط مى‏نشینیم و هیچ کس از صراط نخواهد گذشت، مگر اینکه جواز ولایت تو را با خود داشته باشد. [۵] «در پایان سوره حمد» امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب خود (جمیل) فرمود: «إِذَا کُنْتَ خَلْفَ إِمَامٍ فَقَرَأَ الْحَمْدَ، وَ فَرَغَ مِنْ قِرَاءَتِهَا، فَقُلْ أَنْتَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، وَ لَاتَقُلْ: آمِین‏»؛ در نماز جماعت بعد از آنکه امام حمد را به تمام کرد؛ تو «آمین» نگو، بگو «الحمد لله رب العامین» [۶] از سیره عبادی امام رضا علیه السلام آمده است که آن حضرت پس از اتمام سوره حمد می‌فرمود: «الحمد لله رب العالمین» [۷] «إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ» ۲۰/ بقره حل یک شبهه معروف از امیرالمومنین علیه السلام سوال شد: «هَلْ یَقْدِرُ رَبُّکَ أَنْ یُدْخِلَ الدُّنْیَا فِی بَیْضَة؟»؛ آیا پروردگار تو مى‏تواند دنیا را در داخل تخم مرغى جاى دهد بی‌آنکه دنیا کوچک و یا تخم مرغ بزرگ شود؟ حضرت در پاسخ فرمود: نسبت عجز به خداوند تبارک و تعالى نمى‏توان داد، اما آنچه از من پرسیدى شدنى نیست. [۸] توضیح: این خواسته در واقع یک تناقض است؛ تخم مرغ در عین حال که کوچک است به اندازه دنیا بزرگ هم باشد تا گنجایش آن را داشته باشد. و چون این یک فرض محال است اصلا شیئ نیست تا قدرت خداوند به آن تعلق بگیرد. «یَا أَیهُّا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّکُمُ الَّذِى خَلَقَکُم» ۲۱/ بقره بر‌ترین عبادت‌ها رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَال‏»؛ عبادت، هفتاد بخش دارد که برترینِ آن، به دنبال حلال بودن است‏. [۹] عابد‌ترین مردم امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاس‏»؛ عابد‌ترین مردم کسی است که هر آنچه خدا به او امر کرده است به جا آورد. [۱۰] توضیح: بنابراین فرمایش عابد‌ترین مردم کسی نیست که بیشتر نماز می‌خواند و یا روزه می‌گیرد بلکه عابد‌ترین مردم کسی است که واجبی از او ترک نشود و حرامی هم از او سر نزند. «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُم» ۴۴/ بقره عاقبت (باطن) گویندگان بی‌عمل رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مَرَرْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی عَلَى أُنَاسٍ تُقْرَضُ‏ شِفَاهُهُمْ‏ بِمَقَارِیضَ مِنْ نَارٍ فَقُلْتُ مَنْ هَۆُلَاءِ یَا جَبْرَئِیل‏؟...»؛ شب معراج به مردمى برخوردم که لب‏هاى آنان را با قیچى‏هایى از آتش مى‏بُریدند. گفتم: جبرئیل! اینان چه کسانى‏اند؟ گفت: سخنورانى دنیا پرست‏اند که مردم را به نیکوکارى فرمان مى‏دهند، امّا خودشان را از یاد برده‏اند، در حالى که قرآن مى‏خوانند. آیا نمى‏اندیشند؟ [۱۱] پُرحسرت‏ترینِ مردم در روز قیامت امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ خَالَفَهُ إِلَى غَیْرِهِ»؛ در روز قیامت، پُرحسرت‏ترینِ مردم، کسى است‏ که از کار خوبی تعریف کرده؛ اما خود بر خلاف آن عمل کند. [۱۲] «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة» ۴۵/ بقره یاری جُستن از نماز امام صادق علیه السلام فرمود: «کان عَلیٌّ علیه‏السلام إذا هالَهُ شَی‏ءٌ فَزِعَ إلَى الصَّلاةِ، ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَةَ: واستَعینوا بِالصَّبرِ والصَّلاةِ»؛ على علیه‏السلام هرگاه از چیزى بیمناک مى‏گردید، از نماز کمک مى‏جست و سپس این آیه را تلاوت مى‏کرد: «و از شکیبایى و نماز یارى جویید». [۱۳] یاری جُستن از روزه امام صادق علیه السلام فرمود: «إِذَا نَزَلَت‏ بِالرَّجُلِ النَّازِلَةُ وَ الشَّدِیدَةُ فَلْیَصُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ یَعْنِی الصِّیَام‏»؛ هرگاه بلا و سختى دامنگیر کسى شد، روزه بگیرد؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ مى‏فرماید: «و از صبر مدَد بگیرید»؛ یعنى از روزه‏. توضیح: روزه یکی از بر‌ترین و بارز‌ترین مصادیق صبر است که در در روایت به عنوان تفسیر صبر به آن اشاره شده است. علامه طباطبایی ره در این باره می‌نویسد: تفسیر صبر بروزه، از باب جرى یعنى تطبیق کلى بر مصداق است. [۱۴] چون روایات فراوان است و مجال اندک پس برای این جزء به همین مقدار اکتفا می‌کنیم تا فرصت و توفیقی دیگر. پی نوشت‌ها: ۱. خصال، ۱/۲۶۳ ۲. کافی، ۲/۶۲۳ ۳. توحید، ۲۳۲ ۴. معانی الاخبار، ۳۲ ۵. معانی الاخبار، ۳۶ ۶. کافی، ۳/۳۱۳ ۷. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ۲/۱۸۳ ۸. توحید، ۱۳۰ ۹. کافی ۵/۷۸ ۱۰. کافی ۲/۸۴ ۱۱. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۲۱۵ ۱۲. کافی، ۲/۳۰۰ ۱۳. کافی، ۳/۴۸۰ ۱۴. المیزان، ۱/۱۵۳