آمریکا از لاهه تا دهلی شکست‌های دنباله‌دار

صبح نو: دولت هند به واشنگتن اعلام کرده است که بر اساس مفاد قانون کاتسا می‌تواند از تحریم‌های آمریکا علیه روسیه و ایران معاف شود که این امر تمام نقشه‌های ترامپ برای به صفر رساندن فروش نفت ایران را از بین می‌برد، البته این اولین‌بار نیست که رییس‌جمهوری آمریکا در اقدام علیه جمهوری اسلامی شکست می‌خورد، تلاش کشور‌ها برای دریافت معافیت از تحریم‌ها، رای دادگاه لاهه به نفع ایران و ایجاد خط مالی ایران و اروپا را می‌توان نمونه‌هایی از شکست‌های ترامپ دانست.

در اردیبهشت ماه بود که ترامپ از توافق هسته‌ای برجام خارج شد، با خروج آمریکا از توافق برجام، بخشی از تحریم‌های این کشور علیه ایران از مرداد‌ماه دوباره اعمال شد، اما تحریم صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران و هرگونه امکاناتی که برای صادرات آن نیاز باشد، از نیمه آبان ماه آغاز می‌شود. ایالات متحده آمریکا پیش از این گفته بود که صدور معافیت‌های تحریمی را برای برخی مشتریان نفت ایران بررسی می‌کند. هدف از این اقدام در دوره پیشین تحریم‌ها، کنترل بازار نفت و جلوگیری از افزایش قیمت جهانی آن همزمان با تحریم ایران بوده است. ترامپ در بیانیه خود یادآوری کرده با تمامی کشور‌هایی که مبادله تجاری با ایران دارند در همکاری خواهد بود تا از اجرای این تحریم‌ها مطمئن شود.

عقب‌نشینی آمریکا از تحریم کامل نفت ایران. اما تنها دو روز بعد از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای، رویترز در گزارشی از تلاش کشور‌های اروپایی به‌منظور معافیت از تحریم‌های آمریکا به‌دلیل روابط تجاری با ایران خبر داد، این تنها اروپا نبود که به‌دنبال دریافت معافیت تحریمی بود بلکه مشتریان نفتی ایران هم راه‌های مختلف را برای ادامه روابط تجاری با ایران و خرید نفت را بررسی کردند. در ابتدا ترامپ صراحتاً از ارائه معافیت‌های تحریمی سر باز زده و حتی همتایان اروپایی خود را تهدید کرد، اما سرانجام در ۱۹‌تیرماه مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا از بررسی واشنگتن درخواست معافیت از تحریم خرید نفت ایران برای برخی کشور‌ها خبر داد. همچنین استیون منوچین، وزیر خزانه‌داری آمریکا در ۲۲ تیرماه گفت که ایالات متحده صدور معافیت از تحریم‌های نفت ایران را برای برخی از کشور‌های معین مورد بررسی قرار خواهد داد و دلیل صدور این معافیت‌ها را تلاش برای جلوگیری از اخلال در بازار‌های جهانی نفت اعلام کرد.

معافیت هند از تحریم‌های آمریکا علیه ایران پس از آن هم در مردادماه، کنگره آمریکا قانون مجوز دفاع ملی برای سال ۲۰۱۹ که به هند جهت دریافت معافیت از قانون «کاتسا» کمک می‌کند، تصویب کرد، اما مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، پنج‌شنبه در ۱۵ شهریورماه اظهار کرده بود که در زمان اجرای تحریم‌ها علیه ایران، واردات باید متوقف شود. در این میان هند که یکی از مشتریان بزرگ نفتی ایران است، روز گذشته اعلام کرده است اگر این کشور بخواهد خرید نفت از ایران را متوقف کند، هزینه‌های واردات نفت به هند تا ۶‌میلیارد دلار افزایش پیدا می‌کنند. این امر به ضرر اقتصاد هند است و دلیل موجهی برای معافیت از تحریم‌های آمریکاست. اجیت دووال، مشاور امنیت ملی هند ماه سپتامبر به بولتون مشاور امنیت ملی آمریکا توضیح داده است که اگر قرار باشد دهلی نو به‌طور کامل واردات نفت خود از ایران را قطع کند، هزینه واردات و همچنین قیمت سوخت در این کشور بسیار افزایش خواهند یافت. واردات نفت هند از ایران در فاصله آوریل تا ژوییه (چهار ماه نخست سال مالی جاری هند) نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۰‌درصد رشد کرد و به حدود ۶۷۷ هزار و ۵۰۰ بشکه در روز رسیده بود هرچند با وجود خرید کمتر پالایشگاه‌های هندی، ایران در اوت همچنان سومین صادرکننده بزرگ نفت به هند باقی ماند، با توجه به اعلام هند برای استفاده از معافیت کاتسا، به نظر می‌رسد که صادرات نفت ایران به این کشور ادامه‌دار باشد، چه بسا جمهوری اسلامی بتواند تبدیل به نخستین صادرکننده بزرگ نفت به هند شود.

پیروزی حقوقی ایران بر آمریکا در لاهه این نخستین ناکامی رییس‌جمهوری آمریکا در مواجهه با جمهوری اسلامی نیست، در ۲۵ تیرماه، ایران به‌دلیل خروج از برجام و تحریم‌های آمریکا شکایت به دادگاه لاهه شکایت کرد و خواستار بررسی اضطراری موضوع شد. تیم حقوقی جمهوری اسلامی ایران که کار دفاع از شکایت کشورمان علیه آمریکا را در دادگاه لاهه برعهده داشت شامل دکتر محسن محبی، رییس مرکز حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری، دکتر حسین سادات، حقوقدان از وزارت امور خارجه (عضو تیم مذاکرات هسته‌ای)، دکتر عباس باقر‌پور، مدیرکل حقوقی بین‌المللی وزارت امور خارجه و آقای زاهدین رییس دفتر حقوقی ریاست‌جمهوری مستقر در لاهه بود که البته وکلای بین‌المللی مشهور و با تجربه‌ای هم به تیم ایران کمک کردند که مهم‌ترین آن‌ها پروفسور آلن پله، آقای دکتر اوگی، پروفسور وردز ورث و پروفسور توونن بودند. در یازدهم مهر ماه دیوان بین‌المللی دادگستری (دادگاه لاهه) نظر اولیه خود در قبال طرح شکایت ایران از ایالات متحده آمریکا را اعلام کرد. این رأی پس از برگزاری چهار جلسه استماع این پرونده اعلام شد. در این حکم گفته است که تحریم‌ها جان شهروندان ایرانی را به‌خطر انداخته. دیوان لاهه از دولت آمریکا خواسته تا صدور حکم نهایی، موانع صدور اقلام بشردوستانه به ایران را برطرف کند. بر اساس این حکم، دیوان بین‌المللی دادگستری، اعلام کرد که صلاحیت رسیدگی به شکایت ایران از آمریکا بر مبنای پیمان مودت میان دو کشور را دارد.

پیروزی دیپلماتیک برای تهران به نوشته روزنامه واشنگتن پست حکم دادگاه لاهه را یک پیروزی دیپلماتیک برای تهران پس از آن محسوب می‌شود که تحریم‌های جدید آمریکا را که بخش نخست آن در ماه ژوئیه اعمال شد، به چالش کشید و همانطور که آقای محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران گفت؛ حکم دیوان بین‌المللی دادگستری شکستی دیگر برای آمریکا و یک پیروزی برای قانون بود. بر اساس بررسی تاریخ ایرانی، ایران تاکنون ۶ پرونده در دادگاه لاهه داشته است که دو مورد آن شکایت از ایران بود. خرداد ۱۳۳۱، انگلیس از ایران درپرونده ملی شدن صنعت نفت شکایت کرده بود و خرداد آمریکا به‌دلیل تسخیر لانه جاسوسی پرونده شکایت خود از ایران را به لاهه برد. همچنین جمهوری اسلامی تاکنون چهار شکایت از آمریکا را به دادگاه لاهه برده، در اردیبهشت ۱۳۶۸ نسبت به پرواز شماره ۶۵۵ ایران‌ایر؛ آبان ۱۳۷۱ به‌دلیل حمله به سکو‌های نفتی، خرداد ۱۳۹۵ بدلیل ضبط دارایی‌های ایران و در تیرماه سال جاری به دلیل خروج آمریکا از برجام. البته حکم اخیر لاهه دومین برد جمهوری اسلامی بود و پیش از این تنها یک‌بار و در ملی شدن صنعت نفت بودکه ایران توانست حکم دادگاه را به نفع خود بگیرد.

خروج آمریکا از پیمان مودت با ایران و پروتکل حل اختلاف دادگاه لاهه این شکست به قدری برای ترامپ سخت بود که جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید روز چهارشنبه و در واکنش به حکم موقت دادگاه لاهه در حمایت از ایران اعلام کرد که ایالات متحده آمریکا از پروتکل حل اختلاف دادگاه لاهه خارج می‌شود. همچنین مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در واکنش اولیه خود ایران را متهم کرد که برای مقاصد سیاسی از دیوان لاهه سوءاستفاده کرده و اعلام کرد که دادگاه کلیه دعاوی بی‌پایه ایران را مردود شناخته‌است. متعاقب آن مایک پمپئو اعلام کرد ایالات متحده به این پیمان مودت خاتمه داده و از آن خارج می‌شود. وی گفت: «این تصمیم با تاخیری ۳۹ ساله گرفته شده‌است.»

تأثیر خروج آمریکا بر رأی دادگاه لاهه البته خروج آمریکا از پروتکل حل اختلاف دادگاه لاهه تاثیری بر حکم موقت این دادگاه ندارد چرا که بر اساس متن پیمان مودت بین ایران و آمریکا که در سال ۱۳۳۴ منعقد شده، هر گاه یکی از طرفین از این پیمان خارج شود این پیمان لغو نمی‌شود و طرفین تا حداکثر یک سال فرصت دارند علیه دیگری به دادگاه لاهه شکایت کنند. بر همین اساس دیوان، آمریکا را همچنان نسبت به رأی صادره مسوول می‌داند و شاید به همین دلیل است که وزیر خارجه آمریکا در یک اقدام پیشگیرانه، با اشاره به بخش‌هایی از رأی دادگاه که به مسائل بشر دوستانه و ایمنی پرواز اشاره دارد، گفته آمریکا بدون توجه به رأی دادگاه لاهه به «استثنائات موجود، مجوز‌ها و سیاست‌هایی که در حال حاضر برای معاملات مربوط به ایمنی پرواز وجود دارد» پایبند خواهد بود.

ایجاد سوئیفت اروپایی البته حمایت ۱+۴ از توافق هسته‌ای و پایبندی به آن، یکی از مهم‌ترین شکست‌های ترامپ است؛ در نشست اخیر شورای امنیت سازمان‌ملل که آمریکا عهده‌دار ریاست آن بود، همه اعضای شورای امنیت به‌رغم انتقاداتی که به ایران داشتند از برجام حمایت کردند، مضاف بر اینکه در همان سازمان‌ملل ۱+۴ یک بیانیه دوازده ماده‌ای در حمایت از برجام صادر کرد؛ همچنین اتحادیه اروپا ضمن ارائه بسته حمایتی خرید نفت از ایران؛ در ادامه تلاش‌ها برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه تهران و حفظ توافق هسته‌ای تاریخی با ایران در حال رایزنی با مقامات اتحادیه اروپا برای ایجاد یک ابزار مالی در آستانه بازگشت بخش دوم این تحریم‌های واشنگتن هستند.