کارنامه جنبش عدم تعهد در دوره ریاست ایران

خبرگزاری تسنیم: جنبش غیرمتعهدها یا عدم تعهد یک سازمان بین‌المللی است که در سال 1961 میلادی در اوج جنگ سرد در بلگراد، پایتخت یوگسلاوی، تأسیس شد و شامل کشورهایی می‌شد که به هیچ‌یک از بلوک‌های قدرت نظام جهانی وابستگی و تعهدی نداشتند یعنی نه در اردوگاه کمونیسم قرار داشته و نه به اردوگاه سرمایه‌داری تعلق داشتند. این سازمان با پایان جنگ سرد نیز به فعالیت خود ادامه داده و در سال 2012 در مجموع 120 دولت عضو و 17 عضو ناظر داشته‌است. این جنبش که به ابتکار ژنرال تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی، نکرومه رئیس جمهور غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، لعل نهرو نخست وزیر هند و سوکارنو رئیس جمهور اندونزی تشکیل شد قرار بود تا به هیچیک از بلوکهای شرق و غرب وابستگی نداشته باشد. تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه 90 میلادی این جبنش با همین رویکرد مسیر خود را به صورت کج دار و مریز دنبال می‌کرد در حالیکه بسیاری از اعضای آن عملاً تحت تاثیر یکی از قطبهای دنیای دو قطبی بودند. فروپاشی شوروی شرایط را به کلی تغییر داد. در حالیکه برخی بر این باور بودند که ماهیت شکل گیری این جنبش برای ایجاد موازنه منفی در جنگ سرد دو قطبی بود و در شرایط بعد از فروپاشی نیازی به این ائتلاف احساس نمی‌شود، برخی این اجتماع عظیم دولت‌ها را سرمایه‌ای بزرگ برای پیشبرد اهداف اصلاح گرانه در دنیا قلمداد می‌کردند که جمهوری اسلامی ایران، آفریقای جنوبی، کره شمالی و هند جزو آنها به شمار می‌روند. ایران چه زمانی به این نهاد پیوست؟ ایران در دوره پهلوی به دلیل عضویت در پیمان نظامی بغداد (پیمان سنتو) نتوانست به عضویت جنبش غیرمتعهدها در آید و با پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط رژیم در سال 1979 و انحلال پیمان سنتو، جمهوری اسلامی ایران در سپتامبر 1979 همزمان با برگزاری ششمین اجلاس سران غیرمتعهدها در هاوانای کوبا رسماً به عضویت این جنبش درآمد. جمهوری اسلامی ایران براساس آموزه‌های اصلی معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره)، یعنی دکترین نه شرقی نه غربی که به اندیشه عدم تعهد نزدیک است، ترجیح داد این جنبش با حفظ استقلال عملی و پویایی موضع گیری، به بازنگری در متن معادلات جهانی مبادرت ورزد. این، فصل مشترک مواضع و سخنرانی‌های مسئولان ایران در نشست‌های متعدد سران و وزیران خارجه کشورمان از سال 1357 تاکنون بوده است. شاید بتوان گفت جنبش عدم تعهد یکی از مفیدترین سازمان‌های بین‌المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن در آمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی ‌کشور از سال 1360، ایران بر حضور خود در این جنبش افزود و این جنبش نیز متقابلاً اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می‌توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر 1367، حمایت از اجرای قطعنامه 598 و سایر موضع گیری‌هایی که با سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته‌اند، اشاره کرد. موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است. مهمترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده است. در نشست‌های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیتهای هسته‌ای ایران برگزار شده است، غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته‌اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد. این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه‌ای ضمن حمایت از فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان پی تی) خواستار شد. در نگاه کلی می‌توان گفت که با پیوستن ایران به این جنبش، اندیشه حمایت از تبدیل جنبش به یک سازوکار تأثیرگذار در معادلات جهانی تقویت شده است؛ به ویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیرمتعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به این سازمان همواره به ضرورت عملی شدن خواسته‌های جنبش اهتمام و بر آن تأکید کرده است. مواضع ایران در جنبش اهم مواضع جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی های مقامات رسمی کشور در اجلاس‌های سران این جنبش تبلور یافته است، عبارتند از: درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین‌المللی با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین‌المللی، نیاز به تجدید نظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به سوی جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان‌های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یکجانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیرمتعهدها از طریق تعاملات فرهنگی و سیاسی اعضای جنبش، فعالتر کردن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت‌های بالای سیاسی و توسعه صلح و آرامش، بازنگری کلی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل و تحقق عضویت دائم دارای امتیاز وتو در شورای امنیت بر مبنای گفتمان عدالتخواهی. تشکیل جلسه تروئیکا متشکل از وزرای خارجه آفریقای جنوبی، مالزی و کوبا در زمستان 1384 در آفریقای جنوبی و صدور بیانیه در حمایت از فعالیتهای صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران از جمله مهمترین اقدامات این نهاد برای ایران بوده که در نشست‌های آتی جنبش نیز ادامه داشت. تشکیل تروئیکا؛ تاثیر گذاری برای یک دهه آینده با تصویب پیشنهاد کشورمان جمهوری اسلامی ایران علاوه بر ریاست سه ساله بر جنبش عدم تعهد سال‌های 1391 تا 1394 از آن زمان به بعد به مدت 9 سال عضو تروئیکای جنبش عدم تعهد شده است. تروئیکای جنبش عدم تعهد متشکل از روسای سابق، کنونی و آتی جنبش از اهمیت بسیاری در پیشبرد تصمیمات و مواضع جنبش در عرصه بین‌المللی برخوردار است. حضور جمهوری اسلامی ایران در تروئیکای جنبش فرصت­های مناسبی را برای ارتقای نقش کشورمان برای پیشبرد اهداف و مواضع اصولی جنبش عدم تعهد فراهم کرده و باعث تقویت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در عرصه بین‌المللی شده است. میزبانی ایران و واکنش‌ها جمهوری اسلامی ایران در جریان چهاردهمین اجلاس سران جنبش علیرغم تمایل کشورهای دیگر از جمله قطر به کسب میزبانی، آمادگی خود را برای برگزاری شانزدهمین اجلاس سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد برای سال 1391 (2012 میلادی) اعلام کرد. این در حالی بود که کشورمان به دلیل اتهامات بی اساس در مورد برنامه هسته‌ای خود به زعم برخی کشورهای غربی در انزوا به سر می‌برد و آنها همه تلاش خود را به کار بستند که این میزبانی در وهله اول محقق نشود و در وهله دوم میزان حضور کشورهای خارجی در حداقل ممکن باشد. در همین راستا آمریکا با انتقاد از میزبانی ایران در اجلاس سران اعلام کرد که از دبیرکل سازمان ملل خواسته در صورت حضور در تهران "نگرانی‌های جامعه جهانی را به ایران یادآوری کند." همچنین ویکتوریا نولاند، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه آمریکا به خبرگزاری فرانسه گفت: ایران "بسیاری از تعهدات بین‌المللی خود را نقض کرده" و میزبانی آن برای اجلاس غیر متعهدها "عجیب" است. دستاورد مهم ایران علیرغم این فشارها، نشست با سطح خوبی در تهران برگزار شد و نتایج قابل توجهی برای کشورمان و این نهاد به همراه داشت. تاسیس مرکز حقوق بشر و تنوع فرهنگی به عنوان بازوی علمی جنبش عدم تعهد در حوزه حقوق بشر در تهران از دستاوردهای قابل توجه دوره ریاست جمهوری اسلامی ایران بر این جنبش به شمار می‌رود. برگزاری نشست کمیته فلسطین نشست وزیران امور خارجه کشورهای عضو کمیته فلسطین جنبش عدم تعهد به منظور بررسی وضعیت بحرانی مردم فلسطین متعاقب تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی در ماههای تیر و مرداد 1393 علیه جمعیت غیرنظامی فلسطین در نوار غزه و تخریب امکانات غیر نظامی در تاریخ 13 مرداد 1393 در تهران برگزار شد. در این نشست بیانیه پایانی وزرای امور خارجه کمیته فلسطین به تصویب رسید. نتیجه ریاست جنبش عدم تعهد حالا بعد از 4 سال از ایران به ونزوئلا منتقل شده است تا مسیری که تهران آغاز کرد در کاراکاس ادامه یابد. اجلاس عدم تعهد که پس از فروپاشی شوروی دچار نوعی سردرگمی در ترسیم خط مشی و پیش برد اهداف شده بود با پرونده هسته‌ای ایران و تلاش‌های کشورمان، پویایی دوباره خود را به دست آورد و در مسیر تازه ای قرار گرفت که تلاش برای تغییر در ساختار سازمان ملل بخصوص بخش شورای امنیت آن، مقابله با زیاده خواهی غرب در پرونده هسته‌ای که در بیانیه‌های پایانی این نهاد متبلور بود، اعتراض به اشغالگری و ظلم رژیم صهیونیستی به مردم فلسطین که در بیانیه‌های پایانی و نیز تشکیل کمیته فلسطین بروز ظهور یافته است، تاسیس مراکزی برای پاسخگویی به مشکلات و مسائل جدید جهانی همچون حقوق بشر و گفت‌وگوی فرهنگها بدور از سیاست‌ بازی‌های کشورهای غربی و تلاش برای منسجم کردن کشورهای عضو از جمله این تلاش‌ها و تحولات در این نهاد بزرگ بین‌المللی است که البته بخش قابل توجهی از این پویایی نتیجه سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی در بهره گیری از چنین نهادی برای دنبال کردن اهداف جهانشمول و اصلاح گرایانه خود در قبال قدرت‌های غربی است.