چگونگی مهاجرت افغان‌ها به ایران

فارس: جدایی افغانستان از ایران، سبب شد علاوه بر روند مهاجرت تجار، زائران و مجاوران، گروهی از افراد سیاسی نیز به سمت ایران پناهنده شوند.

«علی نجف زاده» محقق و پژوهشگر ایرانی که سال‌ها در این زمینه تحقیقات میدانی داشته است در کتاب «گروه های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون» به صورت تفصیلی و آماری و بر اساس منابع معتبر، پیشینه مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران به خصوص شهر مشهد را از زمان ناصرالدین شاه قاجار تا کنون مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

در راستای اهداف فرهنگی و با توجه به مشترکات دینی و فرهنگی میان ایران و افغانستان و برای آشنایی بیشتر خوانندگان، پیشینه حضور افغانستانی‌ها را در ایران مورد بررسی قرار خواهد داد که بخش اول آن از نظر می‌گذرد.

****

مهمترین گروه افغانستانی که به ایران وارد شدند، در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود که برخی از خوانین و سردارهای رانده شده یا پناهنده به خاطر جنگ داخلی و به امید کمک دربار قاجار به سوی مشهد آمدند.

مشهد در دوره قاجار مهم‌ترین کانون حمایت از خوانین و شاهزادگان پناهنده افغانستانی بود و فهرست‌های دوره ناصرالدین شاه جزئیات بیشتری از این افراد و خانواده‌ها ارائه می‌دهد.

قدیمی ترین اشاره به حضور افغانستانی‌ها در مشهد در منطقه «حصار افغان» بوده و طبق اسنادی که نجف زاده بیان کرده، حصار افغان مزرعه‌ای در 2 فرسنگی مشهد قدیم بوده که اکنون در درون شهر هضم شده است.

در کتاب، گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون، نام 7 شاهزاده و خوان پناهنده افغانستانی در مشهد به همراه محل اقامت و تعداد اعضای خانواده آنان ذکر شده است.

«محمد حسین میرزا» نوه «شاه محمود افغان» ساکن بالا خیابان؛ شاهزاده «سلطان» اولاد «شاه کامران» ساکن «عیدگاه»؛ شاهزاده «عباس» ساکن عیدگاه؛ «محمد عمرخان» ساکن «نوغان»؛ «آقا محمد خان» ساکن عیدگاه؛ «حاجی علی اکبر» ساکن عیدگاه و «سردار ایوب خان» ساکن «سراب» از جمله شاهزاده‌ها و خوانین افغانستانی بودند که در زمان ناصرالدین شاه در مشهد اقامت داشتند.

این فهرست کوتاه نشان می‌دهد از 6 مهاجر، 4 تن ساکن عیدگاه بودند و بی دلیل نیست که یک کوچه در عیدگاه به نام افغانستانی‌ها نامگذاری شده بود.

طبق منابعی که نجف زاده به آن اشاره کرده، شاهزادگان و مهاجران افغانستانی مشهد که در سال 1300 قمری، با ناصرالدین شاه ملاقات کردند، 2 دسته بودند، دسته اول متعلق به «سردار محمد هاشم خان» که «سردار احمد علی خان» نوه «امیر شیر علی خان» نیز جزو آنان بود و سردار هاشم خان پسر «محمد شریف خان» و برادر امیر علی شیر علی خان و پسر عموی سردار ایوب خان بود.

این افراد هنگام ملاقات با ناصرالدین شاه در مشهد 4 طاقه شال، یک راس اسب ممتاز، یک بند ساعت و یک انگشتر یاقوت به شاه تقدیم کردند.

پدر سردار هاشم خان، سردار محمد شریف خان نیز پیشتر در مشهد ساکن بود و قبل از سال 1300 قمری، از راه بمبئی به بغداد رفت و در زمان سفر ناصرالدین شاه به مشهد در سال 1300 قمری، در عراق فوت کرد و پسرش سردار هاشم خان در مشهد برایش مجلس گرفت.

گروه دیگر، افغانستانی‌های مشهد دسته وابسته به ایوب خان بود که رئیس این گروه سردار محمد موسی خان پسر امیر یعقوب خان نوه امیرشیرعلی خان بود.

از دیگر افغانستانی‌های مشهد، «سردار امیرافضل خان» عموزاده «کهندل خان» و «مهردل خان» بود که پدر زن امیرشیرعلی خان محسوب می‌شد، وی نیز به حضور ناصرالدین شاه آمد و یک پسر جوان و یک خواهرزاده همراهش داشت.

طبق منابعی که در کتاب گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون آمده است، ناصرالدین شاه وی را پیرمردی 70 ساله با ریش سرخ، قوی بنیه و خوش صحبت توصیف کرده است.

نجف زاده در بخش دیگری، از فرزندان «سردارعبد الله خان افغان» نیز یاد کرد که 4 پسر به همراه مادرشان پس از مرگ آن سردار با پریشانی از قندهار به مشهد فرار کردند و به دیدار شاه رفتند که شاه به آنان 350 تومان مواجب داد.

شاه این پسرها را بسیار زرنگ و باهوش توصیف کرد که «عبدالقدیر»، «عبدالرسول»، «عبدالکریم» و «عبدالصمد» نام داشتند.

در همین ایام بود که همسر امیرشیرعلی خان معروف به مادر ولیعهد نیز مقیم مشهد شده بود، وی پسری از امیرشیرعلی خان به نام عبدالله داشت.