مصدق با جنگ روانی علیه دوستانش، آنها را آزرده کرد
فقیدسعید، مرحوم حسن گرامی همسرِ نواده دختری آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی بود که در وقایع گوناگون نهضت ملی، حضوری نمایان و فعال داشت. اساسا نام «خانه گرامی»به لحاظ حضور مکرر آیت الله کاشانی در آن در فرازهایی مهم از تاریخ این جنبش از جمله قیام 30 تیر، عنوان آشنایی است که میتوان در بسیاری از مطبوعات آن دوره، از آن سراغ گرفت. آنچه پیش روی شماست شمه ای از خاطرات آن مرحوم درباره نحوه تعامل دکتر مصدق با مخالفان اوست.
شما از نزدیکان مرحوم آیت الله کاشانی وتقریبا در جریان تمام وقایع سیاسی دوران نهضت ملی ایران بودید. به نظر شما اختلافات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق از چه زمانی آغاز شد و علل وزمینه های آن چه بود؟
اولین اختلافات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق، از انتخاب های نامناسب دکتر مصدق آغازشد که آقا در یادداشت های متعددی به او هشدار می دادند، ولی او گوش نمی داد و پیش خودش فکر می کرد قدرت مطلق است. مثلاً یکی از این انتخاب های غلط، انتخاب سرلشکر وثوق به وزارت جنگ بعد از 30 تیر بود، در حالی که او کسی بود که در کاروانسرا سنگی به مردم کفن پوش کرمانشاه که برای کمک به مردم تهران می آمدند حمله کرد و آنها را به خاک و خون کشید. دکتر مصدق در جواب هشدارها و تذکرات آقا معمولا چیزی به این مضمون می نوشت که: من در انتخاب افراد آزاد هستم و شما در این امور دخالت نکنید، وگرنه استعفا می دهم! او اصلاً از نفوذ آقا در مجلس و جاهای دیگر دل خوشی نداشت و آن قدر هم درحال وهوای قدرتِ پس از 30 تیر غرق شده بود که به این فکر نمیکرد که اگرهم پیمانانش وبه ویژه آیت الله کاشانی از او حمایت نکنند، دو روز هم نمی تواند دوام بیاورد...
کما این که نیاورد...
بعد از قضیه 30 تیر حس کرد خیلی قدرت پیدا کرده است و سعی کرد جلوی نفوذ آیت الله کاشانی بایستد. آقا هم مدتی نصیحتش کردند و وقتی دیدند فایده ندارد، از تهران به ده نارون رفتند و گفتند هر کاری دلت می خواهد بکن! من خاطره جالبی از آن روزها دارم.یک روز در دفترم مشغول کار بودم که تلفن زنگ زد و حشمت الدوله والاتبار...
برادر ناتنی دکتر مصدق؟
بله، زنگ زد که آب دستت هست بگذار زمین و بیا که دکتر مصدق با تو کاری دارد. تعجب کردم و گفتم: از من مهم تر، زیادند که دکتر با آنها کار داشته باشند، به آنها بگوئید. گفت: نخیر، دکتر می خواهد با خود شما حرف بزند!.
با شما چه کار داشت؟
عرض می کنم. بلند شدم، رفتم و دیدم عده ای آنجا منتظر نشسته اند. کمی معطل شدم و اعتراض کردم که شما مرا دعوت کردید. من که خودم نیامدم. دلیل انتظار چیست؟
برخورد دکتر مصدق با شما چگونه بود؟
هر بار که می رفتیم خیلی تحویلمان می گرفت، ولی آن روز سگرمه هایش در هم بود! مرا که دید در تختخوابش نیم خیز شد و گفت: حضرت آیت لله نامه نوشته و اعتراض کرده اند چرا به حجاج گذرنامه نداده ایم، ایشان که از وضع مالی دولت خبر دارند، چرا چنین دستوراتی را برای دولت صادر میکنند!... یک نفس حرف می زد و اجازه نمی داد جوابش را بدهم. در اولین فرصتی که گیر آوردم، گفتم: حضرت آقا! این همه را گفتید، اجازه می دهید جوابتان را بدهم یا نه؟ ساکت که شد گفتم: حضرت آیت الله نگفته اند چرا گذرنامه نمی دهید؟ سئوالشان این است که اگر دولت امکانات مالی برای اعزام این حجاج نداشت، چرا به آنها اعلام نکرد که این بندگان خدا از شهر و دیارشان آواره تهران نشوند؟ آن روزها حج رفتن به این آسانی ها نبود و سه چهار ماه طول می کشید و افراد باید کل برنامه زندگی شان را تغییر می دادند و به تهران می آمدند تا بتوانند به حج بروند. اعتراض آقا این بود که چرا این بندگان خدا را دور از خانه و کاشانه در تهران معطل نگه داشته اند و جوابشان را نمی دهند. گفتم:آقا می پرسند شما که می دانستید امکان اعزام آنها نیست، چرا از قبل اطلاع ندادید؟
جوابش چه بود؟
گفت: دولت حتی حقوق کارمندان شرکت نفت را هم نداده است و پولی ندارد که اینها را به حج بفرستد. بعد هم پشتش را به من کرد، یعنی دیگر حرفی ندارد! من که از این رفتارایشان عصبانی شده بودم، آمدم بیرون و به حشمت الدوله گفتم: از این پس به من تکلیف نکنید بیایم!
و نرفتید؟
چرا باز مجبور شدم بروم، چون قرار بود برای ریاست مجلس رأی گیری شود و اکثریت قریب به اتفاق مجلس روی آقا اتفاق نظر داشتند. دکتر مصدق که فهمیده بود قضیه از چه قرار است، باز حشمت الدوله را واسطه کرده بود که از من بخواهد به دیدنش بروم. من که هنوز از برخورد جلسه قبل مکدر بودم، ابتدا زیر بار نرفتم، ولی حشمت الدوله عجیب اصرار کرد. رفتم و واقعاً حیرت کردم.
چرا؟
چون هنوز 24 ساعت بیشتر از برخورد توهین آمیز قبلی نگذشته بود، اما دکتر مصدق انگار نه انگار که آن رفتار را داشته است. به جای این که در تخت نیم خیز شود، آمد و نشست و دستم را صمیمانه فشرد و گفت: دیروز حالم خوب نبود. شما که رفتید فهمیدم که فرمایشات حضرت آقا کاملاً صحیح است و باید به فکر مردم بود، به همین دلیل از شما خواستم تشریف بیاورید و همراه تیمسار کمال ـ رئیس شهربانی ـ نزد حضرت آیت الله بروید و ببینید چه امری دارند. ایشان اوامرشان را انجام خواهد داد. گفتم: پس لطفاً اداره گذرنامه را به خانه بنده نیاورید، بلکه مردم را به اداره گذرنامه ببرید! با وضعیت جسمی حضرت آقا درست نیست مردم در منزل ازدحام کنند. دکتر مصدق گفت: حرف شما کاملاً متین است.الان سال های سال از آن روزها می گذرد و من هنوز وقتی به آن دو برخورد متضاد فکر می کنم، نمی توانم حیرت نکنم! واقعاً علت این تغییر رفتار را نمی دانستم تا وقتی که رسیدم به دفترم و دیدم یک نفر با یک پاکت و یک دسته گل ایستاده است. پاکت مال آقا بود. برایشان بردم و تازه متوجه شدم قضیه مربوط به رأی گیری نمایندگان برای ریاست مجلس است!
یکی از اعتراضات دکتر مصدق به آیت الله کاشانی، نوشته شدن توصیه های گوناگون توسط ایشان بود.او این کار رانوعی دخالت ومزاحمت درکارهای دولت تلقی میکرد. در این مورد چه نظری دارید؟
از قدیم الایام مردم هر وقت گرفتاری پیدا می کردند، به آقایان روحانیون روی می آوردند و دادخواهی می کردند. آقا هم همین نقش را داشتند. ایشان نه کسی را نصب، نه عزل و نه تحمیل می کردند. همیشه زیر نامه هائی که مردم برای رفع مشکلشان به ایشان می نوشتند، مرقوم می فرمودند: «رسیدگی، بموقع است!» هیچ وقت دستور نمی دادند چنین و چنان کنید. البته خیلی ها چون به ایشان احترام می گذاشتند، حتی الامکان سعی می کردند اوامرشان را اطاعت کنند، اما این به معنی این نبود که آقا به آنها تکلیف می کردند.
ظاهراً عده ای هم امضای ایشان را برای توصیه جعل می کردند.شما دراین باره به موردی برخوردید؟
بله، خود من یک بار رفته بودم شرکت برق، در آنجا نامه ای را با خط و امضای آقا دیدم که نوشته بود به فلانی یک شعبه برق بدهید! طرز نوشتن و حرف زدن آقا را خوب می شناختم و به این نامه شک کردم. وقتی پی قضیه را گرفتم، فهمیدم خط و امضای ایشان را جعل کرده اند.
در برهه ای هم دکتر مصدق دستور داد توصیه های آیت الله کاشانی را از ادارات جمع کنند.چرا؟
بله، می خواستند این کار را بکنند، اما خیلی زود متوجه شدند اشتباه بزرگی است و پی قضیه را نگرفتند.چون آن توصیه ها برای رفع گرفتاری مردم نوشته شده بودند.
به نظر شما جریان قوی ِترور شخصیت آیت الله کاشانی، از کجا و چگونه آغاز شد؟
خیلی ها می آمدند و در مورد مسائل مختلف با آقا صحبت می کردند، از جمله یک روز سفیر امریکا، هندرسون آمد و به آقا گفت: ما به شما کمک کردیم شرّ کمونیسم را از سر ایران کم و نفت را ملی کنید. آقا فرمودند: اولاً کمونیسم در ایران هیچ وقت به رسمیت شناخته نشده است و نخواهد شد. ثانیاً اگر کمکی کرده اید، ما هم در هنگام فروش نفت شما را در اولویت قرار می دهیم. البته امریکائی ها بیش از اینها می خواستند، برای همین یک موج تبلیغاتی علیه آیت الله کاشانی به راه انداختند که ایشان مناسبات سیاسی را نمی شناسد و به حزب توده و روس متمایل است! هم شاه و هم دکتر مصدق می دانستند تا وقتی قدرت دست آقاست، کسی حرف آنها را نمی خرد، به همین دلیل زمینه ها را برای ترور شخصیت ایشان آماده کردند.
یکی از عوامل این ترور شخصیت، مقالات ونوشته های کریم پورشیرازیِ معروف بود. از او چه خاطراتی دارید؟
او همیشه پیش ما می آمد و آقا هم خیلی به او محبت می کردند. هر وقت هم مشکلی برایش پیش می آمد، آقا برطرف می کردند. یک بار هم موقعی که آقا از مکه برگشتند، ولیمه دادند و کریم پورشیرازی ماجرای آن را،با عکس و تفصیل چاپ کرد.
پس آن همه هتاکی ها و بی حرمتی های او علیه آیت الله کاشانی از کی شروع شد؟
همزمان با هجوم همه جانبه رسانه های توده ای ها و طرفداران مصدق، هتاکی های او هم شروع شد. البته سیل تهمت ها فقط شامل حال آقا نمی شد، بلکه تمام نزدیکان ایشان را هم در برمی گرفت، از جمله یک بار کپی یکی از چک های مرا چاپ کرده و نوشته بودند من عامل دستگاه جاسوسی انگلیس هستم! و این چک را برای جاسوسی در وجه فلان کس صادر کرده ام! مصدق با گرفتن روزنامه ها و رادیو، عملاً ما را در تنگنا قرار داد و به هیچ وجه نمی توانستیم حرف هایمان را بزنیم. همین باعث شد در 28 مرداد هیچ قدرتی وجود نداشته باشد که در مقابل حکومت نظامی قد علم کند. مصدق با این رفتارهای نادرست، عملاً خود را از بزرگ ترین حامی خود یعنی آیت الله کاشانی محروم کرد.
با سوابقی که از کریم پورشیرازی با آیت الله کاشانی ذکر کردید، هیچ وقت دلیل این چرخش آشکار را از او نپرسیدید؟
چرا اتفاقاً یک بار در بانک، در صف ایستاده بودم که او هم آمد. مرا که دید حسابی یکه خورد! از او پرسیدم: مگر آقا جز محبت به تو کاری کرده بودند که این پرت و پلاها را علیه ایشان نوشتی، چرا؟ انگیزه ات چه بود؟ جواب داد: من شخصاً به آقا، شما و دیگران ارادت دارم، اما دکتر مصدق دائماً از من می خواست این کار را بکنم، زندگی ام از همین راه خبرنگاری می گذرد، این کار را نمی کردم چه می کردم؟
برخورد خود آیت الله کاشانی با این تهمت ها و ترور شخصیت ها چه بود؟
ما خیلی ناراحت بودیم که تنها کسی که سالها و واقعاً با انگلستان مبارزه کرده بود، حالا این طور در معرض تهمت و بهتان بود، اما ایشان ما را دلداری می دادند و می گفتند: صبر کنید. بالاخره حقایق روشن خواهند شد. به هر حال قلم در دست دشمن بود و هر چه دلشان می خواست چاپ می کردند. تنها امکانی که برای آقا وجود داشت، جلساتی بود که در منزل خودشان تشکیل می دادند و سخنرانان مختلف مسائل را برای حضار تشریح می کردند.
جریان سنگباران منزل آیت الله کاشانی هم در همین دوره پیش آمد؟
بله، در جریان انحلال مجلس هفدهم، قرار شد چند شب در منزل آیت الله کاشانی، جلسات سخنرانی برگزار شود. یک شب-که ظاهرا شب سوم آن برنامه بود- آقای صفائی نماینده قزوین داشت صحبت می کرد که خبر دادند در میان حضار عده ای می خواهند با چاقو و قمه شلوغ کنند! طرفداران آقا متوجه شدند و آنها را بیرون انداختند. ما آقا را از حیاط به اتاق بردیم که در معرض سنگ هایی که مهاجمان پرت می کردند قرار نگیرند. تا آن زمان اصطلاح «لباس شخصی» معنی نداشت و سنگ بنای این قضیه هم در دوره مصدق گذاشته شد.
معلوم شد چه کسانی بودند؟
بله، سردمدار آنها داریوش فروهر بود که قد بلند و هیکل درشتی داشت و کاملاً مشخص بود. او عده ای از دانشجوها را جمع کرده بود و با وانت سنگ می آوردند و به طرف خانه آقا پرت می کردند. مردم علاقمند هم از خانه آقا محافظت می کردند، اما جالب اینجا بود که پلیس تنها جلوی مردم را می گرفت و مهاجمان آزاد بودند هر کاری دلشان می خواهد بکنند! در همان جریانات بود که آقای حدادزاده را هم چاقو زدند و بنده خدا تا به بیمارستان برسد، تمام کرد. بعدها حسین مکی در خاطراتش نوشت: وقتی از فروهر پرسیدم چرا این کارها را کردید؟ جواب داد: دکتر مصدق دستور داده بود!جالب اینجاست که آن شب به جای مهاجمان دکترمحمدحسن سالمی را به اتهام قتل مرحوم حدادزاده به زندان بردند! دکتر مصدق هم که می دانست آقا به این جوان خیلی علاقه دارند، دستور داد او را همان جا در زندان نگه دارند. بعد هم وثیقه 15 هزار تومانی می خواستند که پول زیادی بود. بعد هم هر ضمانتی که بردیم، ایرادی گرفتند تا بالاخره پدرم یک سند 75 هزار تومانی خانه بردند و آقای سالمی را آزاد کردند.
جریان نامه 27 مرداد آیت الله کاشانی به دکتر مصدق چه بود؟اطلاعات شخصی شما دراین باره چیست؟
موقع نوشتن نامه نبودم، ولی دکتر سالمی بودند و نامه را بردند. صحبت بر سر این بود که هر چند مصدق با همه بد کرده بود، اما شرایط طوری بود که همه صاحب نظران سیاسی معتقد بودند ماندن او و به سرانجام رساندن قضیه نفت، خیلی بهتر از آمدن دیگران است، به همین دلیل از آقا خواستند دخالت کنند و جلوی فاجعه ای را که در شرف وقوع است را بگیرند، که البته مصدق در پاسخ یادداشت آقا گفته بود: این شایعات را توده ای ها درست می کنند، شما باور نکنید!
سوال عمده این است که چرا این نامه در دوره شاه منتشر نشد و بعد از انقلاب منتشر شد؟
من در سالهای قبل، صبح ها گاهی یک ساعتی با جناب دکترحدادعادل پیاده روی می کردم. اتفاقاً یک بار ایشان هم این سئوال را از من کردند. پاسخ دقیقی نداشتم بدهم تا وقتی که دکتر سالمی برای کنگره ای به ایران آمدند و من بین این دو نفر ارتباط زدم که ایشان پاسخ را از خود دکتر سالمی بگیرند.ایشان گفتندکه این نامه سالها قبل از انقلاب درخارج از کشور ودرکتاب «گذشته چراغ راه آینده است»چاپ شده بود.
از مشاهداتتان در روز 28 مرداد و واکنش های آیت الله کاشانی برایمان بگوئید؟
آقا خیلی نگران بودند. من و مرحوم پدرم به دفتر کارمان رفته بودیم. دکتر سنجابی که با من فامیل بودند، در صبح 28 مرداد کسی را فرستادند که در دفتر نمانید، چون دیشب در حزب ایران تصمیم گرفته شده است که بریزند و اینجا را به نام ستاد آیت الله کاشانی تخریب کنند! مرحوم پدر به من گفتند: اینها با من کاری ندارند، تو برو و نمان! گفتم: امکان ندارد بروم و شما را با یک مشت اراذل و اوباش تنها بگذارم.خلاصه ساعتی بعد، حدود 150 نفری جلوی دفتر جمع شدند و فریاد زدند «آیت الله بیچاره شد!» اوضاع داشت وخیم می شد که چند کامیون پر از سرباز از طرف عشرت آباد به مجلس رفتند، در حالی که سربازها فریاد می زدند زنده باد شاه! جلوی مجلس هم پان ایرانیست ها و توده ای ها به جان هم افتاده بودند و ارتش به این دلیل دخالت کرد. به نظر من در روز 28 مرداد کافی بود صد نفر به میدان بیایند و ازآقای دکتر مصدق طرفداری کنند. آن اتفاق نمی افتاد، اما هیچ کسی نیامد.
به نظر شما چرا کسانی که در 30 تیر با دل و جان به میدان آمدند، در روز 28 مرداد نیامدند؟
چون در روز 30 تیر مصدق از حمایت آیت الله کاشانی و عموم دوستان و هم پیمانانش و به تبع آنها مردم برخوردار بود، اما در 28 مرداد دیگر به او اعتماد نداشتند. به نظر من برخلاف این که می گویند در روز 28 مرداد کودتاشد،کودتایی در کار نبود و قضیه خیلی ساده و بدون دردسر تمام شدف بیشتر شبیه یک توافق بود! روزنامه ها شلوغ کردند و گفتند شعبان جعفری و دار و دسته اش در خیابان ها ریختند، در حالی که شعبان در آن موقع در زندان بود و بعد آزاد شد. کسی واقعیت ها را نمی نویسد تا معلوم شود نهضتی که می رفت مملکت را نجات بدهد، چطور بر سر مسائل جزئی از بین رفت و ملت گرفتار بدبختی هایی شد که دیدیم.دکتر مصدق با بی فکری هایی که کرد و مخصوصاً با پشت کردن به حامیان بزرگ خود و کمک نگرفتن از کسانی که او را به این منصب رسانده بودند، عملاً نهضت ملی را به شکست کشاند.
"پرونده ای برای کودتای 28 مرداد/ 11"
منبع: مشرق
دیدگاه تان را بنویسید