عماد افروغ: امروز مشکلی با عدالت در مقام حرف نداریم

خبرگزاری تسنیم: آئین رونمایی از کتاب «نظریه اسلامی عدالت اجتماعی» نوشته جمعی از پژوهشگران هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)با حضور عماد افروغ جامعه شناس و استاد دانشگاه چهارشنبه پنج آذر برگزار شد.

در ابتدای این نشست که به جهت رعایت دستور‌العمل‌های بهداشتی حضوراً به‌صورت محدود و با پخش زنده از طریق فضای مجازی برگزار شد، سید علیرضا سجادیه یکی از نویسندگان کتاب «نظریه اسلامی عدالت اجتماعی» با اشاره به ریشه‌ها و زمینه‌های نگارش این کتاب گفت: اکنون 9 سال از برگزاری دومین «نشست اندیشه‌های راهبردی» با موضوع عدالت می‌گذرد. در آن نشست، یکی از مطالبات رهبر معظم انقلاب اسلامی از جامعه علمی، «رسیدن به نظریه اسلامی ناب در باب عدالت اجتماعی» بود که باید مبنای برنامه‌ریزی و جهش‌های بزرگ کشور قرار می‌گرفت و این نظریه باید از متن منابع دینی و با روش‌شناسی اسلامی استخراج می‌شد.

وی با اشاره به مسیرهای دستیابی به نظریه اسلامی عدالت اجتماعی افزود: این دغدغه از دو مسیر، قابل پیگیری بوده است: اول از طریق رجوع به منابع درجه اول اسلامی و استخراج نظریه و دوم از طریق رجوع به اندیشه متفکران اسلامی به‌عنوان منابع درجه دوم. این کتاب برآمده از مسیر دوم و با مراجعه به شش متفکر اسلامی معاصر، دارای نظام فکری، با خاستگاهی قریب به یکدیگر، درگیر انقلاب اسلامی و جامع‌الاطراف دنبال شد. این متفکران عبارت‌اند از: حضرت امام خمینی، علامه طباطبایی، شهید صدر، شهید بهشتی، شهید مطهری رحمه الله علیهم و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.

پژوهشگر هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد با اشاره به فرآیند نگارش این کتاب افزود: این پژوهش، به‌صورت جمعی و از سال 1394 آغازشده و در آن ضمن بررسی اندیشه این شش متفکر، ترکیبی از آراء آنان در فصل آخر این کتاب ارائه‌شده است. درعین‌حال، پژوهش حاضر، آغازی است تا اندیشه سایر متفکران اسلامی خصوصاً متفکران معاصر بیش‌ازپیش و به‌صورت نظام‌مند بررسی شود». سجادیه با اشاره به برگزاری نشست‌های مختلف نقد و بررسی ابعاد گوناگون نتیجه کتاب حاضر اضافه کرد: «دستاورد نهایی این کتاب که در قالب فصل نهایی آن به‌عنوان صورت‌بندی نظریه اسلامی عدالت اجتماعی ارائه گردیده است؛ از سال 1395 در جلسات و نشست‌های علمی مختلف، ارائه‌شده و بازخورهای مختلف و متنوع از اساتید گوناگون در این زمینه دریافت شده است.

وی در پایان به بیان چکیده‌ای از صورت‌بندی نظریه اسلامی عدالت اجتماعی پرداخت و تمایزهای اثر حاضر را در حرکت از نظریه به‌سوی طراحی شاخص جهت پایش عدالت اجتماعی در ایران امروز، متفکر محوری و ماهیت کاملاً جمعی پژوهش عنوان کرد و ادامه داد: اثر حاضر، مدعی بیانی متفاوت و نظام‌مند از عدالت اجتماعی در ادبیات موجود مطالعات اسلامی است؛ بااین‌حال لازم است این اثر در جامعه علمی و در میان نخبگان حوزوی و دانشگاهی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و این مسیر تا رسیدن به نقطه قابل‌اتکا برای اداره کشور مبتنی بر یک نظریه مشخص در حوزه عدالت اجتماعی دنبال گردد.

در ادامه این نشست، عماد افروغ به بررسی و نقد این اثر پرداخت. این استاد جامعه‌شناسی که خود به‌عنوان یک نویسنده و کنش‌گر عرصه عدالت اجتماعی مطرح است، اثر حاضر را از حیث موضوعش نوستالژیک خواند و گفت: چنین مباحثی از قبل انقلاب تا زمان جنگ و دوران دفاع مقدس هم مطرح بود؛ اما متأسفانه بعد از دفاع مقدس، تحت‌الشعاع نگاه‌های دیگری قرار گرفت و تضعیف شد. کتاب حاضر بحث‌های خوبی را در مورد طرح مسئله عدالت و معنویت پرداختند. آثار دیگر این نویسندگان را دیدم و از تلاش‌ها در حوزه مطالعات عدالت تقدیر می‌کنم.

این نظریه‌پرداز اجتماعی ضمن قدرانی و تشکر از نویسندگان کتاب «نظریه اسلامی عدالت اجتماعی افزود: این اثر، یک کتاب مرجع در عرصه عدالت اجتماعی است. این مرجعیت نه به جهت گستردگی طرح همه مباحث عدالت اجتماعی یا جامعیت کتاب؛ بلکه از جهت بررسی آراء و نظرات شش اندیشمند و متفکر مؤثر بر انقلاب اسلامی است که می‌تواند محل رجوع و محمل داوری متخصصان باشد»

نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی، در ادامه نخست کلیات دیدگاه خود ناظر به مقوله عدالت و عدالت اجتماعی را مطرح نموده و اثر حاضر را مبتنی بر دغدغه دیالکتیک نظر و عمل بیان کردند و سپس به بررسی تفصیلی فصول این کتاب به تفکیک اندیشه عدالت هر یک از متفکران پرداخت. وی در این زمینه بحث را با بیان روایت مشهور از امیرالمؤمنین(ع) آغاز کردند و افزودند: حضرت امیر می‌فرماید: «الحق اوسع الاشیاء فی التواصف و اضیقها فی التناصف». در مقام سخن، میدانی به‌اندازه میدان حق و عدل گسترده و قابل توصیف نیست؛ اما همین مفهوم که به راحنی از آن سخن گفته می‌شود، همه تنگناها و دشواری‌ها در عمل است. در ضمن حق مساوی عدالت و عدالت مساوی حق است و این تعبیر را بسیاری از اندیشمندان ما هم دارند. امروز مشکلی با عدالت در مقام حرف نداریم؛ بلکه مشکل عمده ما در مقام عمل است. حتی برخی از مشکلات نظری و مفهومی عدالت نیز در عمل برطرف می‌شود و در دیالکتیک نظر و عمل حل می‌شوند؛ زیرا این چالش‌های نظری علت دارند نه دلیل و در سطح زندگی واقعی مردم باید به آن توجه شود و اینجاست که پای ساختارها وسط می‌آید.

افروغ به اشاره به اهمیت مقوله ارزش‌شناسی در طرح نظریه عدالت اجتماعی گفت: ارزش‌ها اعتباری نیستند؛ بلکه وجودی هستند. عدالت نیز یک امر اعتباری به معنای قراردادی صرف نیست؛ بلکه عدالت یک ارزش مطلق و ثابت بشری است و فطرت انسان بزرگ‌ترین سند بر آن است و لذا نباید بیش‌ازحد درگیر سندنویسی شویم؛ زیرا در ذات خود علیت وجود ندارد؛ بلکه کاملاً دلیل‌محور است و همین دلیل‌محوری ما را از بحث وجودی عدالت دور کرده است.

وی نویسندگان کتاب را به دیالکتیک نظر و عمل اول در درون خودشان توجه داد و بیان داشت: فعالین این عرصه، خود باید عامل به عدالت باشند. از این منظر، هم در مقام نظر و هم در مقام عمل، پای «اخلاقِ عدالت» به وسط می‌آید. همان‌طور که علم ما ناظر به عمل نیست، زبان علم ما نیز ناظر به عمل و چگونگی نیست و این امر در مورد عدالت نیز صادق است. در واقع به وجه کاربردی علم و چگونگی توجه نداریم. پس سخن از چرایی باید با سخن از چگونگی همراه باشد.

عماد افروغ با نقد فضای علمی کشور افزود: متأسفانه در حوزه عدالت، در حال حاضر حرف بر عمل سبقت دارد؛ درحالی‌که باید عمل بر حرف سبقت بگیرد و سیره و بیان امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه دال بر این معناست».

وی سپس با اشاره به فصول مختلف کتاب، با استشهاد از آن، به بررسی محورهای مختلف پرداختند و مهم‌ترین محورهای قابل‌بحث و بررسی بیشتر که در کتاب حاضر مورد توجه قرار گرفتند را در موارد زیر دانست:

• تبیین نظری نسبت عدالت اخلاقی (فردی) با عدالت اجتماعی و تقدم یا اولویت هر یک در نسبت با یکدیگر

• تبیین مفهومی مقوله اخلاق و عدالت و خصوصاً اخلاق فردی و اجتماعی

• لزوم توجه به وجه انضمامی عدالت و حرکت به سمت پیوندهای بین‌رشته‌ای با مباحثی از قبیل «جامعه‌شناسی فقر و نابرابری» و تلاش برای اجتماعی‌تر کردن مباحث و فاصله از مباحث انتزاعی.

• حراست از قدرت اجتماعی(نرم) و عدم تقلیل آن به قدرت رسمی با استعانت از دوگانه دلیل (بایدونبایدها و فعل انگیزه‌مند انسان) و علت (واقعیت‌های انضمامی اجتماعی و نیروهای متکثر اجتماع) و کوشش برای رعایت انسجام سیستمی در عرصه نظام‌سازی مبتنی نظریه عدالت.

• توجه به حق و نیاز به‌عنوان اموری وجودی و نه اعتباری (قراردادی).

در ادامه این نشست و پس از بیان تفصیلی نکات افروغ پیرامون این کتاب، نویسندگان کتاب به پاسخ و گفتگو در خصوص نکات مورداشاره وی پرداختند. لازم به توجه است که این گفتگو، پس از نشست رونمایی، در قالب جلسات حضوری و مکاتبات علمی ادامه خواهد یافت تا از مسیر گفتگوهای علمی بستر طرح نظریه اسلامی عدالت اجتماعی فراهم آید.

کتاب «نظریه اسلامی عدالت اجتماعی» نوشته چهار نفر از پژوهشگران هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد است که توسط انتشارات دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در هفت فصل و 347 صفحه منتشرشده است. علاقه‌مندان می‌توانند جهت تهیه این اثر به‌صورت اینترنتی و با تخفیف ویژه رونمایی به «فروشگاه رشدا» به نشانی https://rushda.ir/?p=817 مراجعه نمایند.