شاه بیت غزل بندگی در بیان حضرت زهرا علیها السلام

سرویس سبک زندگی فردا: یکی از مشخّصه‌های ایمان، اعتماد به خداوند در اموری است که برای او پیش می‌آید. مؤمن، می‌داند که خداوند متعال او را رها نکرده و آنچه مصلحت است را برایش قرار داده و خواهد داد. امّا نکته لطیفی که باقی می‌ماند این است که آیا این مصلحت، بهترین مصلحتی است که می‌توانسته برای او رقم زده شود؟ این سؤالی است که هیچ کس جواب آن را نمی‌داند. در این نوشتار امّا؛ رموزی از این قصّه جذّاب که در واقع، انتهای ایده آل هر انسانی است را با تطبیق بر بعضی جوانب زندگی و با نگاه دینی، جستجو می‌کنیم. در ادامه این یادداشت را به نقل از تبیان بخوانید.

حضرت صدّیقه کبری، فاطمه زهرا(سلام الله علیها) در حدیثی بسیار زیبا که به نوعی، شاه بیت غزل بندگی است، می‌فرمایند: مَن اَصعَدَ اِلَی اللهِ خالِصَ عِبادَتِه اَهبَطَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِلَیهِ اَفضَلَ مَصلَحَتِه؛ کسی که عبادت خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ، برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد. (عدة الداعی، ص۲۳۳) برای تبیین این روایت بسیار عمیق و راهبردی و کامل، نکاتی وجود دارد که در خلال بحث از نظر می‌گذرانیم. امّا در یک نگاه کلّی می‌توان اینگونه فهمید که هم نقشه و هم رمز نقشه گنج بی انتهای خوشبختی، در یک چیز نهفته است؛ اخلاص!

رابطه دَوَرانی رُشد مسلّماً انسان به عنوان یکی پیچیده‌ترین مخلوقات الهی، برای رشد و تکامل خود نیازمند برنامه‌ای جامع و متعالی است که از طرف خداوند فرستاده شده است. قرآن کریم می‌فرماید: فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً * یَهْدی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَداً؛ و گفتند: راستى ما قرآنى شگفت ‏آور شنیدیم [كه‏] به راه راست هدایت مى‏‌كند؛ پس به آن ایمان آوردیم و هرگز كسى را شریك پروردگارمان قرار نخواهیم داد. (جن؛ ۲-۱) در حدیث حضرت زهرا (سلام الله علیها)، رابطه دَورانی برای هدایت و تعالی انسان‌ها ترسیم شده است. اینکه این دنیا محل آزمونی است که به تناسب شرایط و درجات افراد، مسائل گوناگونی پیش پای انسان گذارده می‌شود. بنابر سنّت رحمت و عدالت خداوند، همه این مسائل، طبق مصلحتِ آنی انسان است. به این معنی که انسان‌ها با هر درجه‌ای از خوبی و بدی و در هر لحظه‌ای، مصلحت آنها در نظر گرفته شده و به آنها هیچ گونه ظلمی نمی‌شود. چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُون‏؛ خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمى‏‌كند، لیكن مردم خود بر خویشتن ستم مى‏كنند. (یونس؛ ۴۴) یعنی تناسب دورانی(رفت و برگشتی) بین اعمال و مصلحت‌های انسان وجود دارد. از یک طرف، انسان عملی (عبادتی) را می‌فرستد و در مقابل در همان لحظه، مصلحتی متناسب با آن از طرف خدا باز می‌گردد. راز بهترین مصلحت شاید معنای بهترین مصلحت این است که بهترین فرصت برای رشد و تکامل برای انسان فراهم شود یا به عبارت دیگر سریع ترین شتاب رشد و تعالی!

چنانکه ذکر شد، راز بهترین مصلحت در هر لحظه این است که انسان در آن لحظه، عبادت و بندگی عاری از هر ناخالصی را برای خدا انجام دهد. در این صورت است که سریعترین شتاب تکامل را در آن لحظه خواهد داشت و این به معنی قطع کامل دسترسی شیطان به انسان است. قرآن کریم در تأیید این امتیاز ویژه بندگان خالص، اعتراف ابلیس را بازخوانی کرده و می‌فرماید: قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ * إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ؛ [شیطان‏] گفت: «پس به عزّت تو سوگند كه همگى را جدّاً از راه به در مى‏برم، مگر آن بندگان پاكدل تو را!» (ص؛ ۸۲-۸۳) بی تردید، پیامبران الهی نمونه‌های عینی دارای مزیّت «بهترین مصلحت» هستند. اگرچه طبق تعبیرات قرآنی در مورد پیامبران، آنان نمونه‌های اکمل بندگی خالصانه هستند؛ امّا بنابر روایت حضرت زهرا (سلام الله) و نیز حکمت نزول قرآن [که الگونمایی و هدایت است]، راه تحقّق بهترین مصلحت، برای همگان قرار داده شده است. به همین جهت، برای ملموس شدن هر چه بیشتر این بحث، نمونه های تطبیقی را واکاوی و تحلیل می‌کنیم.

حقیقت یابی اخلاص

خلوص بندگی، رابطه حقیقی با ترک گناه دارد؛ به حدّی که هر ترک گناهی، نشانگر درجه‌ای از خلوص است و اجتناب دائمی از گناه، بندگی تمام عیار را نشان می‌دهد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: تَمامُ الإخْلاصِ اجْتِنابُ المَحارِمِ؛ دورى كردن از حرام‌ها، كمال اخلاص است. (کنزالعمّال؛ ۴۴۳۹۹) از سویی دیگر می‌فرمایند: إِنَّ لِكُلِّ حَقٍّ حَقیقةً، وما بَلغَ عَبدٌ حقیقةَ الاخْلاصِ حتّى لا یُحِبَّ أنْ یُحْمَدَ على شى‏ءٍ مِن عَمَلٍ للَّه‏ (بحار الأنوار، ج‏ ۶۹، ص ۳۰۴) از ضمیمه این دو روایت به یکدیگر بر می‌آید که خلوص بندگی، همچون منبعی است که چشمه‌های گوناگون فضائل از آن می‌جوشد. این جوشش فضائل، نتیجه همان مصلحتی است که از اخلاص نشأت می‌گیرد.

نماز اقامه نماز، از مهمترین جلوه‌های بندگی است. اخلاص در نماز، باعث قبولی آن و نتیجه قبولی آن، دور شدن از پلیدی‌هاست. چیزی که آیه قرآن نیز به آن اشاره می‌کند: وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ؛ و نماز را برپا دار، كه نماز از كار زشت و ناپسند بازمى‌‏دارد. (عنکبوت؛ ۴۵) چنانکه بیان شد؛ تکرار این چرخه رشد معنوی به معنای شتاب روزافزون به سمت تعالی است. به همین جهت است که امام علی(علیه السلام) فرمودند: الصَّلاةُ قُربانُ كُلِّ تَقِیٍّ؛ نماز، وسیله تقرّب پرهیزگاران به خداست. (الخصال : ۶۲۰/۱۰)

به عبارت دیگر، برآیندِ بهترین مصلحت‌های برآمده از نماز با اخلاص، نهایتاً انسان را به فلاح و تقرّب می‌رساند. ناگفته پیداست که اگر نمازی در حالغفلت از خدا باشد اصلاً بالا نمی‌رود تا اینکه فرایند مصلحت سازی شکل بگیرد. چنانکه بعضی از نمازها به صورت نمازخوان زده می‌شود.

روزه سختی روزه گرفتن ویژگی خاصّی دارد، که باعث شده است یکی از معیارهای اخلاص لقب بگیرد. امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند: فَرَضَ اللهُ... الصِّیَامُ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْخَلْق‏؛ خداوند روزه را واجب كرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج البلاغه(صبحی صالح) ص ۵۱۲، ح ۲۵۲)

چرا روزه گرفتن، هم تراز با اخلاص قرار دارد؟ زیرا بهترین کار در ماه مبارک رمضان، همان کاری است که به عنوان آخرین درجه اخلاص ذکر شد. امام علی(علیه السلام) خطاب به پیامبر اکرم(ص)، از بهترین کار در ماه مبارک رمضان سؤال می‌کند. حضرت می‌فرمایند: یا أبا الحسنِ، أفضَلُ الأعمالِ فی هذا الشَّهرِالوَرَعُ عن مَحارِمِ اللّهِ عزّ و جلّ؛ اى ابا الحسن! بهترین عمل در این ماه، خویشتندارى از حرام‌هاى خداوند عزّ و جلّ است) .الأمالی للصدوق : ۱۵۴/۱۴۹) آثار فراوان جسمی و روحی و معنوی ماه مبارک رمضان برای روزه داران، مؤیّدی بر وجود فرآیند «بهترین مصلحت» است.

خلاصه این بحث اینکه؛ وقتی عبادتی خالصانه انجام می‌شود، بهترین اثر خود را بر روی زندگی انسان می‌گذارد.