چه غذایی را با چه روغنی بپزیم؟

تسنیم: «روغن مایع مخصوص سرخ‌کردن در مقابل حرارت پایدار است اما نمی‌توان از این نوع روغن چند بار برای سرخ‌کردن عمیق استفاده کرد. از روغن مخصوص سرخ‌کردن می‌توان حداکثر 3-2 بار، آن هم نه با فاصله زمانی طولانی، بلکه تقریبا در عرض 24 ساعت استفاده کرد و پس از آن باید روغن حرارت‌دیده را دور ریخت». اینها بخشی از هشدارهای دکتر زهرا عبداللهی، متخصص تغذیه و رئیس دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت درباره روغن‌هاست. در ادامه گفت‌وگو، بیشتر با باید و نبایدهای استفاده از انواع روغن‌های خوراکی آشنا می‌شویم. در حال حاضر 3 نوع روغن سرخ‌کردنی، مخصوص پخت‌و‌پز و مخصوص سالاد (زیتون، کنجد یا هسته انگور) در خانه‌های ما ایرانی‌ها پیدا می‌شود. کاربرد هریک از این روغن‌ها چیست و آیا می‌توان آن‌ها را به‌جای یکدیگر استفاده کرد؟ هر نوع روغنی کاربرد خاص خود را دارد. مثلا از روغن مخصوص سرخ‌ کردن فقط باید برای سرخ کردن استفاده شود یا روغن‌های سالاد را فقط برای طعم دادن به سالاد به کار برد. البته توصیه اصلی ما از نظر تغذیه‌ای این است که از سرخ ‌کردن مواد غذایی خودداری کنید زیرا سرخ کردن به‌خصوص با مدت طولانی و حرارت بالا، ارزش تغذیه‌ای خوراکی‌ها را از بین می‌برد. مثلا سرخ کردن زیاد سبزی، تقریبا باعث از دست رفتن ویتامین‌های موجود در آن می‌شود. از این رو، اگر تمایل به سرخ کردن مواد غذایی و سبزی‌ها دارید، بهتر است آن‌ها را در زمان کوتاه و با حرارت ملایم، فقط کمی تفت بدهید. استفاده از کمترین میزان روغن، آن هم از نوع سرخ‌کردنی برای این تفت‌دادن‌های سبک ضروری است. روغن‌های مایع معمولی برای پخت‌وپز کاربرد دارند و باید برای پخت برنج و خورش از انواع روغن‌های مایع استفاده کرد. به‌طور کلی، تمام روغن‌های خوراکی مایع برای پخت غذا مناسب هستند و به ترتیب، استفاده از روغن‌های زیتون، کنجد، کانولا، ذرت، آفتابگردان و سویا برای طبخ غذا توصیه می‌شود. حواستان باشد که روغن‌های مایع معمولی در مقابل حرارت مقاوم نیستند و به‌همین دلیل برای سرخ‌کردن با مدت طولانی و در درجه حرارت بالا، نباید استفاده شوند چون هنگام سرخ کردن با حرارت بالایی که می‌بینند، می‌سوزند و ترکیب‌های سرطان‌زایی در آن ها ایجاد می‌شود. آیا برای پخت کیک و شیرینی یا طبخ برنج و خورش که حرارت بالایی می‌بینند، باید از روغن سرخ‌کردنی استفاده کنیم یا می‌توان آن ها را با روغن‌های سالم‌تری مانند زیتون بدون بو یا کنجد هم تهیه کرد؟ برای پخت برنج و خورش باید از روغن مایع معمولی استفاده شود. البته روغن زیتون هم برای طبخ برنج مناسب است. در قنادی‌ها برای تهیه کیک و شیرینی از روغن جامد یا نیمه‌جامد استفاده می‌شود چون باعث ایجاد عطر، طعم، کیفیت بهتر، تردی محصولات تنوری، هوادهی در فراورده‌های خمیری، ورآمدن آن ها و مطلوبیت بافت می‌شود. استفاده از روغن‌های دیگر می‌تواند تاحدی افت کیفیت ظاهری و خوراکی محصولات قنادی را به دنبال داشته باشد و نمی‌توان توصیه اکیدی در این مورد داشت. به همین دلیل نباید در مصرف کیک و شیرینی زیاده‌روی کنید چون روغن‌های قنادی مقادیر بالایی اسید‌های چرب اشباع دارند که می‌توانند خطر گرفتگی عروق و ابتلا به بیماری‌های قلبی - عروقی را افزایش دهند. البته در صورتی که روغن مایع در دستور پخت کیک یا شیرینی بود، بهتر است از روغن سرخ‌کردنی استفاده شود. آیا تمام موادغذایی سرخ‌کردنی مانند انواع کوکو و کتلت یا سیب‌زمینی سرخ‌شده و بادمجان، باید با روغن‌های سرخ‌کردنی آماده شوند یا می‌توان این خوراکی‌ها را با روغن‌های سالم‌تری مانند کانولا،‌ هسته انگور و زیتون هم سرخ کرد؟ برای سرخ کردن انواع مواد غذایی باید از روغن مخصوص سرخ‌ کردن استفاده شود. از روغن زیتون می‌توان برای سرخ کردن سطحی (مثل نیمرو کردن یا تهیه املت) یا تفت دادن مختصر با درجه حرارت ملایم و فقط یکبار استفاده کرد. روغن کانولا هم دارای خواص تغذیه‌ای بالایی است ولی خواص کیفی آن مانند مقاومت در برابر حرارت و نور، پایین است و برای سرخ کردن‌های عمیق چندان مناسب نیست. روغن هسته انگور هم به‌دلیل پایین بودن مقاومت در برابر اکسیداسیون و نقطه دود پایین، برای سرخ کردن مناسب نیست. از روغن هسته انگور هم باید فقط برای طعم‌دادن به غذاهای سرد و سالاد استفاده شود. آیا میزان ترانس روغن‌هایی که روی برچسب آن ها صفر درج شده است، واقعا صفر است یا ترانس زیر 2 درصد را در ایران صفر می‌نویسند؟ نه، پایش و نظارت بر برچسب‌گذاری روغن را سازمان ملی استاندارد و سازمان غذا و دارو مرتب انجام می‌دهد و درج ترانس صفر برای روغن‌های دارای ترانس زیر 2 درصد، خلاف قانون برچسب‌گذاری است و حتما در صورت مشاهده با متخلفان برخورد قانونی می‌شود بنابراین اگر روی بسته‌بندی روغنی با برند معتبر میزان اسید چرب ترانس صفر درج شده باشد، یعنی آنکه این روغن اسید چرب ترانس ندارد. توصیه آخر؟ طی فرایند سرخ‌ کردن، ریزمغذی‌ها که شامل ویتامین‌ها و املاح معدنی می‌شوند، تغییرات منفی مختلفی خواهند داشت. ویتامین D در اثر اکسید شدن روغن تخریب می‌شود، ویتامین‌های B و C در اثر حرارت بالا و مدت زمان طولانی طبخ آسیب می‌بینند و ویتامین A و رنگدانه‌های آنتی‌اکسیدانی به‌سادگی تجزیه خواهند شد که این مشکل با تغییر رنگ روغن یا ماده غذایی قابل تشخیص است. از طرف دیگر، املاح معدنی مثل آهن از ماده غذایی خارج و با کاهش مقاومت روغن، باعث اکسیدشدن آن می‌شوند. سدیم و پتاسیم ماده غذایی هم با اسیدهای چرب آزاد موجود در روغن واکنش می‌دهند و علاوه بر ایجاد ترکیب‌های صابونی، افزایش کف، ایجاد حباب و تسریع اکسیداسیون را به دنبال دارند. در حرارت‌های بالا، سلنیوم مواد غذایی هم تخریب می‌شود و احتمال خروج جیوه به داخل روغن به خصوص در هنگام طبخ آبزیان افزایش می‌یابد. اگر مرغ، ماهی یا گوشت به مدت طولانی سوخاری شوند، پروتئین‌های سطح آن ها به‌ سرعت غیرقابل جذب خواهند شد و اسیدهای آمینه ضروری آن ها مانند لیزین و تریپتوفان که عامل ترشح سروتونین (هورمون شادی) هستند هم تخریب و اسیدهای چربشان غیرقابل هضم می‌شوند. در سیب‌زمینی سرخ‌شده هم کربوهیدرات‌های نشاسته‌ای در اثر حرارت‌ بالا، هیدرولیز و حاوی ترکیبات سرطان‌زای آکریلامید می‌شوند.