چه کارهایی صدقه محسوب می‌شود؟

تبیان: آیا صدقه دادن و بخشش کردن تنها جنبه مالی و مادی دارد یا انسان می‌تواند به اشکال دیگر نیز بخشش کند؟ شاید این سوال برای خیلی از افراد مطرح باشد. برای پاسخ به این سوال ابتدا به حدیثی زیبا از امام حسین (علیه السلام) اشاره می‌کنیم که فرمودند: بخشنده‏‌ترین مردم کسی است که به آن که چشم امید به او نبسته بخشش کند.(کشف الغمّه: ۲ / ۲۴۲ منتخب میزان الحکمة: ۱۲۲) * رسول خدا و ائمه(علیهم السلام) چه کارهایی را صدقه محسوب می‌کنند؟ پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در این باره می‌فرمایند: بر هر مسلمانی است که هر روز صدقه بدهد. عرض شد: چه کسی توان این کار را دارد؟ حضرت فرمود: برداشتن چیزهای آسیب رسان از سر راه، صدقه‏ است؛ نشان دادن راه به دیگری، صدقه است، عیادت از بیمار، صدقه است، امر به معروف، صدقه است، نهی از منکر، صدقه است و جواب سلام را دادن، صدقه است. (بحار الأنوار: ۷۵ / ۵۰ / ۴ منتخب میزان الحکمة: ۳۱۸). * عیادت از بیمار یکی از مسائلی که بیماران را بسیار می‌آزارد و سبب رنجش آنان می‌شود، ملاقات مکرر عیادت ‌کنندگان است. آری، اسلام بر عیادت بیمار تأکید فراوان می‌کند و آن را جزیی از حقوق واجب مسلمانان می‌داند؛ اما بر این مهم نیز سفارش می‌کند که لازم نیست هر روز از آنها عیادت کنید؛ بلکه بین ایام عیادت، فاصله بیاندازید و برای مثال، هر چهار روز یک بار به ملاقات بیمار بروید. یکی از مسائلی که بیماران را بسیار می‌آزارد و سبب رنجش آنان می‌شود، ملاقات مکرر عیادت‌کنندگان است. آری، اسلام بر عیادت بیمار تأکید فراوان می‌کند و آن را جزیی از حقوق واجب مسلمانان می‌داند؛ اما بر این مهم نیز سفارش می‌کند که لازم نیست هر روز از آنها عیادت کنید؛ بلکه بین ایام عیادت، فاصله بیاندازید و برای مثال، هر چهار روز یک بار به ملاقات بیمار بروید. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرمود:«أَغِبُّوا فِی الْعِیَادَةِ وَ أَرْبِعُوا إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَغْلُوباً؛( امالی، شیخ‏ طوسی، ص ۶۳۹) عیادت را با فاصله و چهار روز در میان انجام دهید؛ مگر اینکه بیماری غلبه پیدا کرده باشد (از سلامت بیمار مأیوس شده باشید).» همچنین در برخی روایات هر سه روز یک بار را برای عیادت مناسب دانسته‌اند. (کنز العمال، حسام الدین هندی، صفوه السقا، الرساله، بیروت، ۱۴۰۵ق، ج۹، ص۱۰۳، ش۲۵۱۸۷) * عیادت کوتاه مسئله دیگری که بیماران را رنج می‌دهد، نشستن و صحبت کردن طولانی ملاقات‌کنندگان است؛ زیرا مهم‌ترین چیزی که بیمار به آن نیاز دارد، آرامش و سکوت است و بر هم زدن این آرامش که با نشستنهای طولانی به وجود می‌آید اگر سخت‌تر از تحمل درد و رنج نباشد،‌کم‌تر نخواهد بود. به همین علت، شارع مقدس از عیادتهای طولانی به شدت نهی فرموده است؛ چنان که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: «أفضَلُ العِیادَةِ اَجْراً سُرعَةُ القِیامِ مِن عِندِ المَریضِ؛ برترین عیادت از نظر اجر و پاداش، عیادتی است که [کوتاه باشد و عیادت‌کننده] سریع‌تر از نزد بیمار بلند شود.» (همان، ج۹، ص۹۷، ش۲۵۱۵۳) * هرکار نیکی صدقه است آن حضرت در جایی دیگر خودداری از بدی، را صدقه می‌دانند و می‌فرمایند: هر کار نیکی، صدقه است(الخصال: ۱۳۴ / ۱۴۵ منتخب میزان الحکمة: ۳۱۸). * نگه داشتن زبان، صدقه است انسان موجودی اجتماعی است و از لحظه تولد و شاید قبل از تولد با دست و پا زدن می کوشد تا با دیگران ارتباط برقرار کند. در چنین کوششی او بعدها یاد می گیرد که از زبان، برای ارتباط با دیگران بیشترین استفاده را ببرد و در تعاملات با پدیده های جهان هستی و محیط پیرامون ، از خود واکنش نشان دهد. زبان، بهترین وسیله ای است که می تواند تصورات ذهنی یک فرد را به دیگری منتقل کند. با کمک زبان، ما اهداف، احساسات و آرزوهای خود را برای دیگران بیان می کنیم. با زبان می آموزیم و به دیگران یاد می دهیم. زبان، آزادی انسان از قفس تنگ حواس است. انسان یک هستی اجتماعی و سخنور است و زبان از امتیازهای ویژه اوست. زبان، دل و ذهن را پیوند می دهد. می گویند زبان لباس اندیشه است و اندیشه گرانبهاترین سرمایه انسانی است. سخن گفتن، راه را برای پدیدار شدن سرمایه های فکری هموار می کند. زبان امانتی از طرف خداوند است که به انسان سپرده می شود تا به وسیله آن، راه تکامل خویش را بپیماید. بنابراین نحوه استفاده از زبان و کاربرد آن بسیار مهم است به گونه ای که گاهی اولیاء دین و اندیشمندان، سکوت و زبان در کام کشیدن را از به کار بردن آن بیشتر توصیه کرده اند. زبان یکی از بهترین ابزار شیطان در گمراه کردن انسان است. چرا که عضوی است که استفاده از آن در نهایت سهولت و مجال آن بی حد و نهایت است و سرکشی آن از سایر اعضاء بیشتر است. پس مراقبت و محافظت از آن بر هر کس واجب و لازم است. امام صادق (علیه السّلام) فرمود: نجات مۆمن در نگهدارى زبان خود اوست.(پاداش نیکیها و کیفر گناهان/ ص ۴۶۱) حارث گفت: از امیر المۆمنین(علیه السلام) شنیدم که فرمود: هیچ چیزى به زندانى شدن طولانى، سزاوارتر از زبان نیست. (هر چه کمتر سخن گویى کمتر گناه کنى) (الخصال / ترجمه جعفرى /ج‏۱/ ۲۹) در جایی دیگر آن بزرگوارفرمودند: زبانت را نگهدار؛ زیرا این کار صدقه‏‌ای است که برای خودت می‏‌دهی (الکافی: ۲ / ۱۱۴ / ۷ منتخب میزان الحکمة: ۳۱۸ ). * اصلاح میان مردم صدقه است امام صادق(علیه السلام) نیز در تشریح ویژگی صدقه‌ای که مورد رضایت خداوند است می‌فرمایند: صدقه‏‌ای که خدا آن را دوست دارد عبارت است از: اصلاح میان مردم، هرگاه رابطه شان تیره شد و نزدیک کردن آنها به یکدیگر، هرگاه از هم دور شدند(الکافی: ۲ / ۲۰۹ / ۱ منتخب میزان الحکمة: ۳۱۸ ). * اصلاح ذات البین «اصلاح ذات البین»‌ به معنی اصلاح اساس ارتباطات و تقویت و تحکیم پیوندها و از میان بردن عوامل و اسباب تفرقه و نفاق است.[ شریعتمداری، جعفر؛ شرح و تفسیر لغات بر اساس تفسیر نمونه، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷، و اول، ج ۲، ص ۶۲۲] و در اصطلاح قرآنی به معنی آشتی دادن مردم و نیز به معنی از میان برداشتن تباهی و نادرستی در محیط اجتماعی است.[ صدر حاج سید جوادی، احمد و بهاء الدین خرمشاهی و...؛ دایرة المعارف تشیع، تهران، شهید سعید محبی، ۱۳۷۵، دوم؛ ج ۲، ص ۲۲۹] برای بقاء روابط محبت‌آمیز و ادامه زندگی مشترک، آشتی دادن بین دو طرفی که خصومت دارند یک ضرورت اجتماعی است بخصوص اگر رابطه مذکور میان زن و شوهر در محدوده خانواده یا دو طایفه واقع شود.[ البهی، محمد؛ مفاهیم اخلاقی و عقیدتی قرآن، ترجمه محمد صادق سجادی، بی جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲، ص ۳۱۹] «اصلاح» و دیگر مشتقات صلح، نزدیک به ۸۰ بار در قرآن بکار رفته است و گاهی به خداوند نسبت داده می‌شود و گاهی به بندگان (بیشترین کاربرد آن از این قسم است: رفع اختلافات خانوادگی، اصلاح در وصیت، اصلاح در امور یتیم، آشتی دادن بین مردم و... از مهمترین موارد اصلاح در رابطه با انسان با انسان های دیگر است.)[ اخلاق در قرآن، پیشین، ص ۳۱۷ و ۳۱۸] خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «از تو درباره انفال (غنائم و هر گونه مال بدون مالک مشخص) سۆال می‌کنند، بگو انفال مخصوص خدا و پیامبر است. پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و خصومت هایی را که در میان شماست، آشتی دهید...»[ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۴۸۵] حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزندان بزرگوارش می‌نویسد: «من از جد شما پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می‌فرمود: اصلاح دادن بین مردم از نماز و روزه یکسال برتر است.[ انفال، ۱ (ترجمه آیات از آیت الله مکارم شیرازی می‌باشد.)] * کمک کردن به ناشنوا صدقه است ایشان همچنین می‌فرمایند: فهماندن سخن به ناشنوا، بی آن که از این کار به ستوه آیی، صدقه‏‌ای‏ گواراست.(بحار الأنوار: ۷۴ / ۳۸۸ / ۱ منتخب میزان الحکمة: ۳۱ )