اسطرلاب چیست و چه کاربردی دارد؟

اسلام کوئست: اسطرلاب چیست و توسط چه کسی اختراع شده؟ آیا ائمه (ع) با آن مخالفت کردند؟ «اسطرلاب» واژه یونانی [۱]مرکب از کلمه «ASTRE» به معنای ستاره و «LAMBANEIN» به معنای آیینه و میزان است. [۲]برخی می‌گویند که این واژه معرب کلمه فارسی (ستاره‌یاب) است. [۳]اسطرلاب دستگاهى قدیمى است که در ستاره شناسى به کار می‌رود و گونه‌‏هاى بسیارى از قبیل: مسطح، کروى و خطى دارد. [۴]این وسیله قبل از اسلام اختراع شده بود و در مورد سازنده آن هم نظر قطعی وجود ندارد.

از طرفی، رصد کردن ستارگان و دانستن دانش نجوم به این معنا که به عنوان نمونه بدانیم در چه وقتی، سیاره مریخ و مشتری در کدام موقعیت از آسمان قابل مشاهده است و با استفاده از چه ستاره‌هایی می‌توان در مسافرت ها، شمال و جنوب را یافت و مواردی از این دست در دانش ستاره‌شناسی مورد نکوهش اسلام نبوده و نیست. بررسی موقعیت ستاره‌ها و کهکشان‌ها در آسمان نیز می‌تواند نوعی از تدبر در خلقت آسمان‌ها و زمین باشد که بار‌ها در قرآن کریم بدان توصیه شده است. [۵]از این‌رو استفاده از اسطرلاب به عنوان یک وسیله اولیه و نیز دیگر ابزار‌های مدرن ستاره‌شناسی نیز به خودی خود نه تنها ایرادی نداشته بلکه می‌تواند در راستای شناخت خلقت، مورد تأیید و توصیه دین اسلام باشد، اما، چون برخی منجّمان ادعا می‌کردند که با کمک ستارگان و شناخت نوع حرکت آن‌ها می‌توانند خیر و شر انسان ها، هم‌چنین حوادث آینده را پیش‌بینی کنند، و معمولاً از اسطرلاب به عنوان ابزار خود استفاده می‌کردند، اسلام این رفتار را نپسندیده است، و اگر از اسطرلاب هم نکوهشی شده باشد، مراد استفاده از این ابزار در مسیر چنین اهدافی است، نه برای شناخت ستارگان. [۶]لذا امام علی (ع) فرمودند:

«اى مردم، از فرا گرفتن علم ستاره شناسى براى پیش‌گویی‌هاى دروغین، بپرهیزید، مگر آن مقدار از علم نجوم که در دریانوردى و صحرانوردى به آن نیاز دارید؛ چون ستاره شناسى شما را به غیب‌گویى و غیب‌گویى به جادوگرى می‌کشاند، و ستاره شناس؛ مانند غیب‌گو، و غیب‌گو مانند جادوگر، و جادوگر مانند کافر و کافر در آتش جهنم است».

[۷][۱]. بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی - فارسی، مترجم، مهیار، رضا، ص. ۷۳، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ ش.

[۲]. هاشمى خویى، میرزا حبیب الله، حسن زاده آملی، حسن، کمره‌اى، محمد باقر، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، محقق، مصحح، میانجى، ابراهیم‏، ج. ۱۶، ص. ۱۴۹، تهران، مکتبة الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ ق‏. [۳]. همان. [۴]. فرهنگ ابجدى، ص. ۷۳. [۵]. بقره، ۱۶۴؛ آل عمران، ۱۹۰ و ۱۹۱؛ یونس، ۶ و ... [۶]. «علم نجوم از نگاه اسلام»، ۴۴۱۸۳. [۷]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص. ۱۰۵، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.