استقلال ایران در درمان ناباروری

از جمله کاربردهای سنتی بیوتکنولوژی اصلاح نباتات و دام، تهیه نان، ماست و پنیر بوده‌است ولی با کشف کاربردهای جدید این علم بشر اقدام به تولید انواع آنتی بیوتیک‌ها، انسولین انسانی، اینترفرون و در ادامه با پیدایش فناوری DNA نوترکیب، دستکاری ژن‌ها و انتقال ژن از یک موجود زنده به دیگری یا به عبارت دیگر مهندسی ژنتیک، ظرفیت بهره‌گیری از این فناوری به گونه فزاینده‌ای افزایش یافته‌است.

امروزه محققان درصدد هستند تا با استفاده از این علم به جنگ بیماری‌های صعب العلاج بروند و محققان پژوهشگاه رویان درصدد هستند با استفاده از این روش‌های نوینی برای بیماری ام اس ارائه دهند هر چند که به گفته دکتر عبدالحسین شاهوردی- معاون پژوهشی پژوهشگاه رویان این مطالعات هنوز به نتایج مطلوبی نرسیده است.

دکتر شاهوردی در گفتگویی با خبرنگار مهر، درباره رتبه منطقه‌ای و جهانی ایران در زمینه مهندسی ژنتیک، مهمترین دستاورد محققان در حوزه سلول‌های بنیادی و نقش پژوهشگاه رویان و زنده یاد دکتر کاظمی آشتیانی ( بنیانگذار پژوهشگاه) در توسعه و استقلال علمی کشور مطالبی را عنوان کرد.

مشروح این گفتگو با شرح زیر است:

*نقش پژوهشگاه رویان به عنوان یکی از نهادهای بر آمده از انقلاب که در سالهای اخیر پیشرفتهای علمی زیادی را نصیب کشورمان کرده در استقلال و توسعه علمی چگونه ارزیابی می کنید؟

- رویان یکی از نهادهای جهاد دانشگاهی است که دستاوردهای انقلاب آن را عرضه کرده است. جهاد دانشگاهی مولود انقلاب اسلامی است.

ما علاوه بر انجام پروژه‌های پژوهشی در پژوهشگاه رویان به انتقال تجربیات از طریق آموزش در قالب برگزاری کارگاه‌های آموزشی، سمینارها، کنگره و دوره‌های کوتاه مدت و بلند مدت و رسمی برای پذیرش دانشجویان دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری با همکاری دانشگاه علم و فرهنگ جهاد دانشگاهی و سایر دانشگاه‌ها اقدام کردیم.

دانشجو با وارد شدن به این دوره‌ها با بسیاری از تکنیک‌های جدید به دست آمده آشنا می‌شود و این تجربیات را نیز به جامعه علمی منتقل خواهند کرد.

از این طریق پژوهشگاه رویان با تربیت نیروی انسانی متخصص گام‌های موثری برداشته است به گونه‌ای که اگر این پژوهشگاه به صورت کنونی جایگاه خاصی را دارد به این دلیل بوده است که تک بعدی نبوده و تنها به رویکرد درمانی بسنده نکرده است بلکه به پژوهش، آموزش و تولید علم در قالب انتشار کتاب و مجلات علمی نیز اهتمام وزیده است و در تولید علم در این زمینه سهم بسزایی را داشته است.

*دکتر کاظمی آشتیانی به عنوان فردی که در عرصه‌های علمی یک چهره شناخته شده و بنیانگذار رویان بوده، چگونه توانست رویان را به چنین موفقیت های علمی برساند و کلا درباره نحوه شکل گیری و پیشرفت این مجموعه علمی توضیحاتی را بفرمائید؟

-ماموریتی که برای جهاد دانشگاهی تعریف شد این بود که بتواند زبان دانشگاه و محیط‌های علمی را با نیازهای جامعه به گونه‌ای ترجمه کند که این دو قشر بتوانند زبان یکدیگر را بفهمند و با شناسایی توانایی دانشگاه‌ها و نیازهای جامعه، حلقه وصلی میان این دو گروه باشد.

در این ایام دکتر کاظمی آشتیانی- بنیانگذار پژوهشگاه رویان رئیس جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران بود و نیاز جامعه آن روزها درمان بیماران نابارور بود.

هر چند که این فناوری جدید است و از عمر آن حدود 33 دهه می‌گذرد ولی در دهه 60 به قدری جامعه نیازمند خدمات درمان ناباروری بود که در آن زمان کشور قادر به پاسخگویی نیازها را نداشت از این رو بیماران برای درمان به خارج از کشور اعزام می‌شدند.

این امر موجب شده بود که دومین گروه از بیماران کشور که بیشترین ارز را برای درمان خارج از کشور به خود اختصاص داده بودند بیمارانی بودند که برای درمان ناباروری به خارج از کشور اعزام می‌شدند.

در این میان زنده یاد دکتر کاظمی آشتیانی به دلیل مسئولیت‌های حرفه‌ای و نیازهای جامعه پرچمدار شد و پس از برگزاری سمیناری در زمینه ناباروری در دانشگاه علوم پزشکی ایران مصمم شد تا برای راه اندازی مرکز درمان ناباروری به صورت اختصاصی اقدام کند.

همزمان با تهران در یزد نیز اقدام به راه اندازی مرکزی برای درمان ناباروری شد و در این 2 شهر به صورت رسمی مراکز درمان ناباروری کار خود را آغاز کردند.

رویکرد جهاد دانشگاهی و شخص مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی نسبت به این اقدام صرفا خدمات تخصصی نبوده بلکه همزمان با ارائه خدمات تخصصی به کسب دانش و نهادینه علوم کسب شده، بستری را فراهم کردند تا قبل از آنکه در درمان تکنیکی ارائه شود کلیه ابعاد آن شناخته شود و پس از آن به فضای درمان منتقل شود. به این ترتیب همراه با خدمات تخصصی، به امر پژوهش نیز توجه خاصی شد.

آنچه که رویان به صورت کنونی در قالب 3 پژوهشکده پزشکی تولید مثل، سلول‌های بنیادی و بیوتکنولوژی ناباروری اقدام به فعالیت کرده حاصل این حرکت و رویکردی بوده است که به مساله درمان ناباروری شده است.

این حرکت زمینه مناسبی را ایجاد کرد تا دانشجویان مقاطع دکتری و فوق لیسانس وارد این پژوهشگاه شوند و دانش درمان ناباروری را در قالب اجرای پایان نامه‌ها به دست آوردند که هم نتیجه آن در درمان بیماران نیازمند مورد استفاده قرار گرفت و هم دانشجو به عنوان افراد ورزیده به جامعه علمی ورود پیدا کردند.

با این توصیفات می‌توان گفت که زنده یاد دکتر کاظمی آشتیانی به نوعی در گسترش علم در جامعه نقش مهمی داشته است.

*پس از شکل گیری و توسعه فعالیت ها پژوهشگاه رویان چه میزان در رفع مشکلات درمانی جامعه موفق بوده است؟

- امروز می‌توانیم ادعا کنیم که بار زیادی از درمان ناباروری در کشور بر دوش پژوهشگاه رویان است؛ چراکه این مرکز تحقیقاتی سالیانه پذیرای تعداد قابل توجهی از بیماران است که میزان موفقیت آن نیز با بهترین مراکز ناباروری دنیا رقابت می‌کند.

این ادعایی است که ما مطرح می‌کنیم و همواره از مسئولان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خواسته‌ایم تا این ادعا را بررسی کنند و نتایج آن را به صورت رسمی به مردم اطلاع رسانی کنند؛ چراکه درمان ناباروری هزینه‌های بسیار بالایی را برای بیماران به دنبال دارد از این رو باید مردم آگاهانه مراکز درمانی خود را انتخاب کنند که برای این امر لازم است تا مسئولان ذی ربط در این زمینه اقدام کنند و مراکز را بر اساس توانایی آنها به مردم معرفی کنند تا میزان هزینه‌های درمانی مردم کم شود.

این اقدام در کشورهای اروپایی و آمریکا انجام می‌شود و سالیانه با ارزیابی مراکز درمانی، برترین‌های آنها را در مجلات برای عموم مردم منتشر می‌کنند که امیدواریم این اتفاق در کشور ما نیز رخ دهد.

*با این توضیحات بفرمایید که این پژوهشگاه چه میزان توانسته در زمینه ناباروری موفق باشد؟

- در زمینه درمان ناباروری پژوهشگاه رویان در کنار 70 مرکز درمانی ناباروری که در کشور شکل گرفته است کلیه خدماتی را دراین زمینه ارائه می‌دهد که در مراکز درمانی ناباروری دنیا ارائه می‌شود. ازاین رو درحال حاضر نه تنها بیمار به خارج از کشور اعزام نمی‌شود بلکه میزبان تعداد قابل توجهی از بیماران خارجی برای درمان هستیم.

دلیل این موفقیت این است که ما مزیت‌هایی در کشور داریم از قبیل اینکه ما یک کشور اسلامی هستیم و پایندی‌های خاصی داریم و گروهی از بیماران مسلمان مایل هستند که در مراکزی درمان شوند که مسایل شرعی در آنها رعایت می‌شود.

در این راستا اگر هماهنگی‌های لازم صورت گیرد می‌توانیم خدمات درمانی موثری به بیماران خارجی ارائه دهیم که زمینه‌ای برای درآمدزایی برای کشور نیز خواهد بود.

*با توجه به اقدامات رویان امروزه می‌توان ادعا کرد که تا کنون موردی از ناباروری وجود نداشته که این مرکز پژوهشی قادر به درمان آن نباشد؟

- باتوجه به اقدامات و دستاوردهای محققان رویان می‌توانیم چنین ادعایی داشته باشیم. موردی از ناباروری نیست که به این پژوهشگاه مراجعه کند و امکان پشتیبانی آنها را نداشته باشیم مگر آنکه بیماران خاصی مانند بیماران مبتلا به ایدز باشند.

این دسته از بیماران نیاز به فضای ایزوله دارند تا در فرآیند درمان در تماس با بیماران عادی نباشند که در زمینه ارائه خدمات به این بیماران محدودیت داریم. این امر به دلیل نداشتن فناوری برای درمان این افراد نیست بلکه به دلیل محدودیت فضا و جدا سازی و ایزوله این افراد است که با مشکلاتی مواجه هستیم.

*درباره پیشرفت این پژوهشگاه در زمینه درمان با سلول‌های بنیادی نیز توضیح دهید؟ در حال حاضر وضعیت سلول درمانی در ایران چگونه است؟

- پس از ارائه راه حل‌های درمانی برای ناباروری حرکت نوینی در پژوهشگاه رویان رخ داد و آن استفاده از سلول‌های بنیادی و سلول درمانی در درمان بیماری‌های صعب العلاج است.

در دنیا نیز محققان در تلاش هستند تا با استفاده از پروتکل‌های درمانی جدید به درمان بیماری‌های صعب العلاج بپردازند که یکی از پروتکل‌های درمانی جدید استفاده از سلول است. در دنیا در این زمینه سرمایه گذاری‌های زیادی شده است. در پژوهشگاه رویان و نیز دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دیگر در این زمینه گام برداشته و کشور ما در دانشگاه های مختلف در این زمینه گام برداشته‌اند؛ چراکه اگر در این زمینه حرکت نکنیم در زمان نه چندان دور بیماران صعب العلاج همانند بیماران نابارور دهه 60 که برای درمان به خارج از کشور می‌رفتند، برای سلول درمانی به خارج از کشور خواهند رفت.

ادامه این تحقیقات باعث شد تا با دانشی که در این زمینه ایجاد شده نه تنها امروزه در زمینه سلول‌های بنیادی و سلول درمانی در منطقه جایگاه ویژه‌ای داریم بلکه به جای آنکه بیماران به خارج از کشور بروند می‌توانیم میزبان بیماران خارجی باشیم که این امر نیز رخ داده است.

*مهمترین پروژه‌های اجرای شده دراین مرکز تحقیقاتی در زمینه سلول درمانی شامل چه مواردی است؟

- پروژه‌های تحقیقاتی که امروزه در رویان در زمینه درمان بیماری‌های صعب العلاج با استفاده از سلول‌های بنیادی انجام شده در زمینه‌هایی چون درمان و ترمیم استخوان، غضروف، کبد، کلیه، قلب و بیماری‌های عصبی است که تحقیقات خوبی در این زمینه ها انجام شده است و در برخی از این پروژه‌های تحقیقاتی چون ترمیم استخوان، غضروف و پوست با استفاده از سلول‌های بنیادی به نتایج مطلوبی دست یافتیم به گونه‌ای که خدمات درمانی آن نیز به صورت متداول ارائه می‌شود.

امکانات ما بسیار گسترده نیست تا میزبان همه بیماران باشیم ولی به عنوان مجموعه کوچک و به اندازه ظرفیت‌های موجود در پژوهشگاه اقدام به ارائه خدمات به نیازمندان شده است.

امیدوارم در برنامه ریزی‌هایی که صورت گرفته است مجموعه بیمارستانی و فضای درمانی مناسب‌تری ایجاد شود تا این خدمات به صورت گسترده‌تری به بیماران ارائه شود.

اما از سوی دیگر باید در ادامه این مسیر محتاطانه و علمی‌تر حرکت کنیم؛ چرا که این علم(سلول درمانی) علم جدیدی است و اگر عجولانه و بدون دانش و علم حرکت کنیم ممکن است با آسیب‌های زیادی مواجه شویم.

این گفته به معنی بی توجهی به این علم نیست اگر به این علم توجه نشود از سایر کشورها عقب می‌مانیم.

*تاکنون چند پروژه بزرگ و کلان تحقیقاتی در زمینه سلول درمانی و ناباروی در رویان اجرایی شده است؟

رویکرد ما در پژوهشگاه رویان در زمینه سلول‌های بنیادی این است که ابتدا دانش را در مقیاس آزمایشگاهی به دست می‌آوریم و نتایج به دست آمده بر روی مدل‌های حیوانی آزمایش می‌شود در صورتی که نتایج آن مطلوب باشد در مجامع علمی بین المللی ارائه می‌شود و در نهایت در قالب کار آزمایی‌های بالینی با رعایت اصول اخلافی وارد فاز انسانی و بالینی خواهیم شد.

با این روش از سوی پژوهشگران پژوهشگاه رویان حدود 44 طرح کار آزمایی بالینی در زمینه‌های تولید مثل و سلول‌های بنیادی تعریف و اجرایی شده است.

علاوه بر این، با همکاری مراکز بالینی چون دانشگاه‌های شهید بهشتی و تهران و برخی از مراکز تحقیقاتی در پروژه‌های تحقیقاتی مشترک مشارکت داشتیم. به این ترتیب پروژه‌های تحقیقاتی در حوزه‌های مربوط به صورت متمرکز در رویان اجرا نمی‌شود بلکه با تعامل سایر نهادهای علمی در دستور کار قرار می‌گیرد. در حوزه بالینی نیز با همکاری بیمارستان‌های لبافی نژاد، سینا، مرکز قلب شهید رجایی و مرکز قلب تهران پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه سلول درمانی در حال اجرا است.

این از موفقیت‌های مجموعه رویان بوده است که علاوه بر اینکه توانسته گام‌هایی در زمینه دست یابی به پروتکل‌های درمانی بردارد در تلاش است تا دانش به دست آمده را به جامعه درمانی کشور منتقل کند؛ چراکه معتقد هستیم که اگر این مراکز نتایج را مشاهده کنند حتما در استمرار و اقدامات بعدی مجرب‌تر و آماده‌تر گام بر می‌دارند.

*وضعیت این پژوهشگاه در درمان بیماری‌ها با سل تراپی چگونه است و به چه دستاوردهایی رسیدید؟

زمانی که در حوزه سلول‌های بنیادی و سلول درمانی اولین رده سلول‌های بنیادی را در سایت انجمن بین المللی سلول‌های بنیادی به ثبت رساندیم و مقالات آن را منتشر کردیم، ششمین کشوری بودیم که صاحب این توانایی شدیم.

گام بعدی این بود که از سلول‌های بنیادی که تولید شده بتوانیم استفاده کنیم. این اتفاق افتاد و ما تعداد قابل توجهی پروژه تحقیقاتی در قالب اجرای پایان نامه‌های دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری اجرایی کردیم به گونه‌ای که بیش از 350 پایان نامه دانشجویی در زمینه سلول درمانی و سلول‌های بنیادی و بیولوژیک تولید مثل اجرایی شده است.

از دیگر مشخصه‌های وضعیت علمی پژوهشگاه رویان تعداد مقالاتی است که در زمینه‌های مرتبط به انتشار رسیده است که نشان می‌دهد در منطقه در زمینه سلول‌های بنیادی و سلول درمانی جایگاه خوبی داریم.

*از زمان آغاز این حرکت تاکنون توانسته‌ایم این موقعیت را حفظ کنیم؟

- مقالاتی که تاکنون توسط محققان در این رشته در مجلات معتبر علمی بین المللی به چاپ رسیده است نشان می‌دهد که در زمان شروع این حرکت جزء اولین کشورهای منطقه بودیم ولی امروزه کشورهای دیگر مانند ترکیه،عربستان و قطر در این زمینه وارد شدند و سرمایه گذاری‌های کلانی در این حوزه انجام دادند و سعی می‌کنند محققانی از خارج از کشور دعوت کنند تا در مراکز تحقیقات آنها فعالیت کنند.

با این سرمایه گذاری در آن کشورها گام‌های بلندی برداشته شده است ولی ما همچنان در حوزه سلول‌های بنیادی و ناباروری پیشرو هستیم و تعداد طرح‌های تحقیقاتی و کارآزمایی‌های بالینی ثبت شده در سایت‌های بین المللی نشان از پرچمداری ایران در این زمینه دارد ولی در عین حال باید مراقب باشیم که در این زمینه سرمایه گذاری کنیم و با سرعتی که حرکت کردیم، حرکت کنیم تا این پیشرویی خود را حفظ کنیم در غیر این صورت حتما کشورهایی که بعد از ما در منطقه شروع کردند، از ما جلو می‌افتند.

ازاین رو لازم است تا با حمایت‌ها و تلاش‌هایی که صورت می‌گیرد بتوانیم همواره پرچمداری خود را حفظ کنیم.

*وضعیت ایران در رتبه بندی‌های منطقه‌ای و بین المللی در سلول‌های بنیادی به چه صورت است؟

- مقالاتی که از سوی کشورهای آمریکا و اروپایی به چاپ رسیده است نشان می‌دهد که تعداد قابل توجهی طرح‌های تحقیقاتی در این زمینه منتشر شده است. در زمینه سلول‌های بنیادی و طراحی کارآزمایی‌های بالینی که در آمریکا انجام شده بیش از هزار مورد است ولی در منطقه خاورمیانه تنها 60 طرح تحقیقاتی در این زمینه اجرایی شده است.

از تعداد 60 تحقیقاتی که در خاورمیانه به ثبت رسیده است، 44 مورد آن مربوط به ایران است. این نشان می‌دهد که جایگاه خوبی داریم ولی نسبت به دنیا خیلی باید کار کنیم تا موقعیت بهتری به دست آوریم.

از سوی دیگر در همین مدت حرکت به جایی رسیدیم که دنیا قبول کرده است که ایران در این زمینه حرکت‌های موثری داشته است به گونه‌ای که درخواست‌هایی برای چاپ کتاب به محققان پژوهشگاه رویان ارائه شده است.

در این راستا نیز بیش از 10 عنوان کتاب در اروپا و آمریکا به چاپ رسیده که ویرایش و یا چند فصل از این کتاب‌ها از سوی محققان این پژوهشگاه انجام شده است.

این امر مقبولیت پژوهشگران این پژوهشگاه و استقبالی جامعه علمی جهانی از آن را نشان می‌دهد. ولی اگر بخواهیم از شرایط را حفظ کنیم باید هم تحقیقات بیشتری انجام دهیم و هم حمایت‌های بیشتری صورت گیرد.

درصدد هستیم که این تحقیقات نه در حد تحقیقات بلکه تا فاز درمانی وارد شویم.

*از نظر شما موثرترین و مهمترین دستاوردهای تحقیقاتی این پژوهشگاه چه بوده است؟

- در پژوهشگاه رویان برخی از فعالیت‌های تحقیقاتی حالت سمبولیک داشته است به این معنی که تحقیقاتی با رویکرد پاسخ به سوالی اجرایی شد ولی تحقیقاتی بوده که در صحنه‌های بین المللی توانایی علمی کشور را توانسته به رخ بکشد.

از جمله آن می‌توان به پروژه همانند سازی و تولید حیوانات شبیه سازی "رویانا"، "شنگول" و "منگول" و "حنا" اشاره کرد.

*اگر بخواهید از پروژه‌ای به عنوان سمبل استقلال علمی کشور نام ببرید کدامیک از این دستاوردها را ذکر خواهید کرد؟

- در حوزه ناباروری. درمان بیماری ناباروری با روش‌های مختلف از جمله تشخیص پیش لانه گزینی هم به روش سلولی و هم به روش مولکولی در این مرکز انجام می شود و این خدمات به افراد نابارور در بیماران خاص که اگر به روش‌های معمول بچه دار شوند، نوزادان آنها بیماری خاصی را به ارث می برند نیز ارائه می شود. همچنین در حال حاضر در محیط آزمایشگاهی می‌توانیم جنین سالم را نیز انتخاب کنیم.

در بخش سلول‌های بنیادی و سلول درمانی تحقیقات زیادی انجام شده است. در استخوان، غضروف، بیماری های مفصلی و استفاده از سلول های بنیادی در سکته های قلبی و بیماری هایی چون ام اس نیز تلاشهای بسیاری انجام شده است.

این تحقیقات هنوز به نتیجه خاصی نرسیده است ولی جسارتی است که محققان پژوهشگاه با محققان کشور در این زمینه وارد شدند کارهای بزرگی دارند.

در حوزه بیوتکنولوژی نیز سمبل فعالیت های ما تولید رویانا، شنگول و منگول به عنوان توانایی است که ملموس است و ایران را به این فعالیت ها می‌شناسند.

منبع: مهر