وقتی به زور «پوزیتیویست» می شویم!

سرویس اجتماعی «فردا»، حسین کرمانی : یکی از پایه های تولید دانش و انجام تحقیق، روش تحقیق است. روش تحقیق در واقع نشان می دهد که شما چگونه می خواهید فرضیاتتان را ازمون کنید. این امر در انجام تحقیق اهمیتی حیاتی دارد زیرا اگر شما روشی را بدرستی انتخاب نکنید، احتمال اینکه نتایج غیر واقعی بدست آورید بسیار زیاد می شود. بنابراین انتخاب روش تحقیق مناسب با توجه به اهداف و فرضیه های تحقیق و همچنین چهارچوب نظری تحقیق مسئله بسیار مهمی است.

روش های تحقیق به تاسی از جهان بینی ها و پارادایم های شکل گرفته در حوزه علوم اجتماعی، انواع متعددی دارند. در یک دید کلی روش تحقیق به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می شود. روش های کمی که از لحاظ تاریخی مقدم اند شامل پیمایش، تحلیل محتوا و ... و روش های کیفی شامل مشاهده، مصاحبه، پدیده شناسی و ... می شوند. اما فراتر از این روش ها سنت های نظری ای نیز در روش تحقیق وجود دارد. اثبات گرایی، هرمنوتیک، جامعه شناسی انتقادی و پست مدرنیسم چهار سنت نظری اصلی روش تحقیق هستند.

اثبات گرایی، قدیمیترین فلسفه در حوزه علوم انسانی است. بسیاری از بزرگان علم جامعه شناسی قائل به این نظریه بوده اند. در اثبات گرایی با پدیده های اجتماعی به مثابه پدیده های تجربی رفتار می شود. فیزیک علم الگوی این فلسفه است و این مورد در نامگذاری اولیه جامعه شناسی به نام فیزیک جامعه توسط اگوست کنت نمایان می شود. اغلب روش های کمی تحت این سنت قرار می گیرند.

سرمشق قرار دادن علوم تجربی در جامعه شناسی با گذشت زمان مورد انتقاد قرار گرفت. منتقدان می گفتند که انسانها مانند اجرام یا عناصر طبیعت لایتغیر نیستند و بنابراین نمی توان با آنها اثبات گرایانه رفتار کرد. منتقدان از کسانی که در قرون قبلی به تفسیر کتاب مقدس پرداخته بودند کمک گرفتند و کم کم شیوه هرمنوتیک یا علم تاویل پایه گذاری شد. شاخه دیگری از منتقدان اثبات گرایی، محققان مارکسیست بودند. مارکسیست ها بعد از مارکس به دسته های مختلف تقسیم شدند. یکی از مهمترین و معروفترین این دسته ها میراث خود را از لویی آلتوسر و سپس آنتونیو گرامشی گرفت تا با هورکهایمر و مارکوزه اساس مکتب انتقادی را بگذارد.

پست مدرنیست ها در فلسفه و نظریه نزدیک به هرمنوتیست ها هستند. آنها هرگونه فراروایت را نفی کرده و معتقدند هیچ حقیقت ثابتی وجود ندارد و ازین طریق بطور کامل اثبات گرایی را نفی می کنند.

نکته ای که ما می خواهیم به آن بپردازیم نحوه استفاده از این روشها در ایران و برخورد اساتید دانشگاه با آنهاست. با اینکه امروزه انتقادات زیادی به اثبات گرایی و روش های کمی وارده شده اما این روشها هنوز هم در ایران بر روشهای دیگر غلبه دارند و اغلب تحقیقات با این روشها انجام می شود. بدیهی است که برای بعضی از تحقیقات این روش ها مناسب هستند اما اینکه بیشتر تحقیقات با این روش ها انجام شود چندان جالب نیست.

نکته مهتر اینست که بیشتر اساتید دانشگاه نیز تنها روشهای کمی را پذیرفته شده می دانند و ارزش چندانی برای روشهای کیفی قائل نیستند. این امر را به راحتی می توان نشان داد. یک مجله علمی-پژوهشی یا ترویجی را ورق بزنید و ببینید چند درصد از مقالات آن با روشهای کمی انجام شده و چند درصد با روشهای کیفی.

این برخورد غیر علمی و سنتی در همایش ها و جشنواره های علمی نیز دیده می شود بطوری که اغلب مقالات پذیرفته شده از روش های کمی بهره برده اند و خصوصا از روش پیمایش. حتی بگونه ای غیر دقیق می توان گفت برگزار کنندگان اغلب همایشها در انتخاب تحقیقات بر اساس روش دچار سوگیری می شوند و خودآگاه یا ناخودآگاه مقالاتی که از روشهای کمی استفاده کرده اند را برمی گزینند.

استفاده از روشهای کیفی مهارت خاصی را می طلبد و انصافا کار هر کسی نیست که از این روشها استفاده کند اما این دلیل نمی شود که مراجع دانشگاهی این روشها را قابل قبول ندانند. اما باید دقت کرد حتی روشهای کمی در صورتی قابلیت تعمیم دارند که روشهای نمونه گیری شان دقیق انتخاب شده باشد و حجم نمونه نیز با فرمول های علمی انتخاب شده باشد در حالیکه اغلب در این تحقیقات حجم نمونه و نمونه به دلخواه انتخاب می شوند که موجب میشود تحقیق از درجه اعتبار ساقط شود.

در نهایت باید گفت ماندن اغلب اساتید و دانشگاه ها در روشهای کمی، که حتی در مورادی منجر به اجبار دانشجویان برای انتخاب این روشها می شود، موجب شده تا رشد علم آنگونه که باید در کشور ما بدرستی صورت نگیرد. این مشکل حتی در دانشگاه های شهرهای کوچکتر حادتر هم می شود چرا که در آنجا، خیلی کم هستند اساتیدی که خود با روشهای کیفی بقدر کفایت اشنایی داشته باشند و بتوانند از آنها بدرستی استفاده کنند.

توجه ویژه به روش تحقیق یکی از ضروریات علم است که در ایران باید بسیار بیشتر مورد توجه قرار گیرد. اگر می خواهیم دانشی که تولید می کنیم دانشی معتبر و قابل استفاده باشد بهتر است یک انقلاب در نحوه انتخاب و بکارگیری روش تحقیق در دانشگاه ها ایجاد کنیم.