گزارش روز سوم همایش "جای پا"

نهاوندیان: نیاز به الگوی اسلامی- ایرانی پس از سی سال نشانه اشتباهات گذشته است رییس اتاق بازرگانی گفت: سی سال از انقلاب اسلامی گذشته است، اما الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت نداشته‌ایم، پس گذشته‌ی ما نیاز به نقد دارد، اگر صحیح عمل کرده بودیم، نیاز به نقد نداشت. محمدرضا نهاوندیان در سومین روز از همایش فکری جوان ایرانی، پرسش‌های امروزی که با موضوع «نظام اقتصادی اسلام و الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت» برگزار شد، اظهار داشت: باید مقصود ما در واژه الگو، اسلامی - ایرانی پیشرفت مشخص باشد. ممکن است بدیهیات جلوه کند اما شکافتن این واژه‌ها مهم است. وی که در خصوص اقتصاد جهانی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت سخنرانی می‌کرد افزود: اگر در همه چیز موفق عمل کرده‌ایم پس دیگر به الگوی پیشرفت چه نیازی داریم؟ پیشرفت تعریف شاخص می‌خواهد. یکی از نکات اصلی در مولفه‌ها این است که تعریف ما با دیگران متفاوت باشد، اما در آغاز باید بدانیم اگر در مورد هر فاکتور و چشم‌اندازی صحبت می‌کنیم آن را کمی کنیم. نهاوندیان با تاکید بر اینکه تولید علم شاخصه این الگو است، ادامه داد: اینکه الگوی پیشرفت ایرانی باشد، ناظر بر محتوای علمی نیست، علم سرزمین نمی‌شناسد، اگر علم تولید شود با اسم آن سرزمین هم به منصه ظهور می‌رسد به اسلامیت آن هم ضربه نمی‌خورد. کسی می‌تواند این الگوی اسلامی- ایرانی را بنویسد که کاملاً بر آن الگوها اشراف داشته باشد. جعل الگو صحیح نیست. اینکه با این موضع‌گیری وارد کار شویم که هر چه دیگران کرده‌اند، غلط است؛ باز هم به خطا رفته‌ایم. سعه‌صد در بر گرفتن نقاط مثبت و واگذاشتن نقاط منفی ما را در این زمینه راهنمایی می‌کند. رویکرد ما باید رویکرد ایجابی شود. رئیس اتاق بازرگانی با اشاره به اینکه کیفیت زندگی در تابع هدف موضوعیت دارد، اظهار داشت: مسئله اختیار بندی دومین موضوع است. تعریف انسان با اختیار ورزی صورت می‌گیرد. تفاوت اردوگاه سوسیالیستی و اردوگاه سرمایه‌داری است. هر نکته‌ای برای انسان الزام بیاورد، ما را از مدل اسلامی دور می‌کند. نهاوندیان یاد آور شد: ما در اسلام درآمد حلال و درآمد حرام داریم. در این بیست سال اخیر بسیار بیشتر از گذشته مباحث اسلامی در نظام سرمایه‌داری وارد شده است. معنی این وارد کردن قیود فرافردی در رفتار است و این همان معنایی است که اسلام دنبال می‌کند یعنی آزادی در کنار مسئولیت معنا می‌دهد. رئیس اتاق بازرگانی بیان داشت: در نگاه اسلامی هر دو محور عدل و احسان باید دیده شود. یکی دیگر از مولفه‌ها استفاده دانش و دستاوردهای دیگران است. این غلط است که ما فکر کنیم باید چرخ را از ابتدا بسازیم. مقصود ما از اینکه می‌گوییم علوم انسانی باید اسلامی شود چیست؟ منظور این است که با اطلاع از عصر حاضر اقتصاد جهان الگو تدوین کنیم. نهاوندیان در پاسخ به سوال یکی از دانشجویان مبنی بر اینکه شاخصه‌های پیشرفت اقتصادی ما چیست تاکید کرد: هدف و تابع مطلوبیت باید مشخص شود و بر اساس آن شاخصه‌های پیشرفت مشخص می‌شود. ما در سی سال گذشته فراز و نشیب‌هایی داشته‌ایم، اما آیا ما واقعاً رشد داشته ایم؟ همه می‌دانند جواب منفی است که آن هم بر می‌گردد به ساختار که این امکان را سلب کرده است. از اینکه برخی کاستی‌ها و کمبودها را ببینیم نباید وحشت کنیم، بلکه باید آسیب‌شناسی کنیم تا به مقصود برسیم. نهاوندیان در پاسخ به این سوال که: جایگاه بخش خصوصی در تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟ گفت: در یک اقتصاد سالم بخش خصوصی یعنی همه تعاون اقتصادی در اقتصاد ایران چون طی این سال‌‌ها هفتاد- هشتاد درصد این فعالیت‌ها توسط دولت انجام شده به بخش خصوصی، بخشی از این فعالیت‌ شده است. در حالی در بخش خصوصی یعنی مردم و دولت باید نظارت کند که این فعالیت به مردم و مملکت ضربه نزد. ابلاغ سیاست‌های اصل 44 یک تحول بزرگ بود. ما انباشت سرمایه را طی سال‌های گذشته داشتیم، اگر بخواهیم این هفتاد هشتاد سال را جبران کنیم باید با سرعت بیشتری این ساختار را جبران کنیم دولت باید به جایگاه سیاست‌گذاری و نظارت باز گردد. ************************** سروش محلاتی: ارائه الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت بدون همراهی فقه امکان‌پذیر نیست در سومین روز از همایش فکری جوان ایرانی، پرسش‌های امروزی حجت الاسلام و المسلمین سروش محلاتی به ایراد سخنانی در رابطه با فقه پویا و نقش آن در تدوین الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت پرداخت که در ادامه می‌خوانید: حجت الاسلام سروش محلاتی سخنان خود را با طرح یک سوال مطرح کرد؛ با این مضمون: وقتی سخن از پیشرفت به میان می آید ما با تغییر و دگرگونی مواجه هستیم و وقتی سخن از اسلام است با احکام ثابت روبرو هستیم. این تغییر و تحول از یک سو و این ثبات از سوی دیگر چگونه با هم سازگار می‌شوند؟ در این رابطه 3 دیدگاه در بین مسلمانان وجود دارد. دیدگاهی که عقیده دارد پیشرفت و توسعه مقوله‌‌ای فقهی نیست یعنی فقه فقط احکامی را صادر می‌کند و با پیشرفت و عدم پیشرفت هیچ کاری ندارد. فقه فقط زکات می‌طلبد و برایش هیچ فرقی ندارد که تولیدات بوسیله ابزار جدید است یا ابزار قدیم. فقه در اینجا نه حمایت می‌کند و نه مانع می‌شود. دومین دیدگاه پیشرفت و توسعه را در تقابل با فقه می‌داند. مثلا اگر کشوری بخواهد صنعت توریسم را توسعه بدهد باید اصول فقه را کنار بگذارد. دیدگاه سوم مبنی بر این است که احکام دینی و فقهی می‌توانند با پیشرفت و توسعه هم‌خوانی داشته باشند و اگر هم در مواردی ناسازگاری است یا باید در الگوی توسعه تغییر داده شود یا در احکام. اگر نه اسلام ذاتا با پیشرفت مشکلی ندارد و تاکید من بر این دیدگاه است. وی در ادامه افزود: مسائل مشترکی بین شریعت و پیشرفت وجود دارد که هم برای فقه اهمیت دارد و هم برای ترسیم الگویی برای پیشرفت. این دو در یک جامعه اسلامی نمی‌توانند نسبت به یگدیگر بی‌تفاوت باشند. مثلا یک جامعه پیشرفته نمی‌تواند رفاه مردم را نادیده بگیرد. فقه هم در اینجا مدعی است که راهکار دارد و آن استفاده از زکات برای تامین نیاز فقرا است و آن هم بر اساس ملاک خط فقری که اسلام آن را مشخص کرد که متاسفانه امروزه به آن توجهی نمی‌شود. فقیر بودن ملاک‌های زیادی دارد و تنها به گرسنگی و نداشتن لباس مربوط نمی‌شود، خانه وضعیت تحصیل وضعیت تفریح و... می‌توانند از ملاک‌های فقر باشند. به هر حال وجود فقیر در یک جامعه دلیلی است بر عدم رعایت حقوق آن مردم فقیر توسط اغنیا. سروش محلاتی در ادمه گفت: الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی ارائه کردن بدون همراهی فقه و ارائه احکام متناسب با این موضوع امکان‌پذیر نیست و از آنجایی که ما هنوز موفق به استخراج مفاهیم متناسب با این الگو از فقه نشده‌ایم؛ به نظر من وظیفه ما امروز طراحی یک الگوی جدید نیست. وظیفه ما این است که الگوهایی را که در جهان هست را بشناسیم و با بررسی و نقد عالمانه آنها، به اصلاح آنها بپردازیم و از آنها در جهت پیشرفت خود استفاده کنیم. *********************** محسن اسماعیلی: مشارکت عمومی شاخصه پیشرفت الگوی اسلامی- ایرانی یک کارشناس گفت: مشارکت عمومی شاخصه پیشرفت الگوی اسلامی- ایرانی است و اگر ما می‌خواهیم الگوی اسلامی- ایرانی را تعیین کنیم، محور و هدف آن توجه به نقش انسان است. محسن اسماعیلی در سومین روز از ششمین همایش جوان ایرانی- پرسش امروزی اظهار داشت: نحوه مواجهه متفکران مسلمان با مقولات جهان امروز متفاوت است. گروهی از متفکران در دنیای اسلام هستند که معتقدند ما در برابر اینها باید یا موضع تسلیم مطلق و یا موضع نفی مطلق داشته باشیم. یک نگاه به توسعه و حقوق بشر و این مفاهیم است که وابسته کردن این مفاهیم به فلسفه غربی تحریف مفاهیم اسلامی است. مردم ایران بر سر یک دوراهی هستند، یا باید آنها را بپذیرند، یا آنها را رد کنند. نگاه دومی که وجود دارد خطرناک‌تر از نگاه اول است، این است که ما این مفاهیم را می‌پذیریم اما اسلام را طوری توجیه می‌کنیم که با این مفاهیم سازگار باشد. می‌توان نام این را یک برخورد التقاطی و دوگانه با فرهنگ غربی دانست، چنین موضعی راه را برای تحریف حقایق و گذشته دین و آیین باز می‌کند. به نظر می‌رسد هیچ کدام از این دو شیوه پسندیده جوان ایرانی نیست. شیوه صحیح این است که نه در مقابل مدل غربی تسلیم باشیم و نه سعی ‌کنیم به مفاهیم آنها رنگ و لعاب اسلامی بدهیم. اسماعیلی با بیان اینکه ایران دارای تمدنی کهن است، ادامه داد: تمام جهان در برابر تمدن ما سر تسلیم فرو می‌آورند اما هیچ زمان ما مدعی ارایه یک الگوی جدید نبوده‌ایم. با انقلاب 57 ما اعلام کردیم الگوی جدیدی برای پیشرفت داریم که مبتنی بر اسلام است. این ادعا باید در عمل آزمون پس دهد و ما اکنون در حال پس دادن این آزمون هستیم. اگر ما نتوانیم در عمل این الگو را نشان دهیم، ادعای ما پوچ است. اسماعیلی با ارایه تعریفی از سکولاریسم مبنی بر اینکه سکولاریسم یعنی جدایی دین از صحنه اداره جامعه و محدود کردن قلمرو دین، اظهار داشت: شهید مطهری این‌طور سکولاریسم را تعریف کردند که پیدایش سکولاریسم در جهان غرب معلول عملکرد بد و تفسیر غیر منطقی کلیسا از حقوق انسان است و می‌گفتند کسانی که درد دین داشتند چاره‌ای جز این ندیدند که بگویند کلیسا در جای خودش و کاخ در جای خودش تا این سایه قداست برداشته شود و انسان‌ها بتوانند حرف‌هایشان را بزنند تا هر حرکتی را به پای دین ننویسند. این کارشناس با تاکید بر نقش انسان در این الگو خاطرنشان کرد: هدف توسعه و دورنمای الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت باید احیای محور انسانی باشد، یکی از اشتباهات غرب در این است که انسان در مدل غربی، محور نیست و به همین دلیل ما در الگوی پیشرفتمان هیچ‌گاه منحصر به تکنولوژی و مالیات نمی‌شویم. اسماعیلی با اشاره به اینکه قرآن از یک سری تمدن‌های بشری قبل از اسلام یاد می‌کند، گفت: قبل از آمدن اسلام بشر چنان دارای توسعه بوده که ما هنوز به پای توسعه آنها نرسیدیم. در جای دیگر قرآن می‌فرماید در میان همه احکام الهی یک حکم از همه احکام بالاتر و آن حرمت انسان‌ها است که هم‌سنگ و همراه توحید است. حقوق انسان حقوق بشر فارغ‌ از اینکه چه دینی دارد، حایز اهمیت است و این افتخاری‌ست که ما می‌توانیم به جهان ارایه کنیم. ********************** مهدی گلشنی: برای پیشرفت در علم باید در جهت نوآوری، تولید علم و رفع نیازهای کشور گام برداریم استاد فیزیک دانشگاه شریف در ششمین دوره همایش فکری جوان ایرانی، پرسش‌های امروزی بعد از مقایسه جریان‌شناسی پیشرفت علم در جهان اسلام غرب وضعیت علمی جهان اسلام در عصر حاضر و گذشته را نیز مقایسه کرد و گفت: ما در اسلام شاهد سلطه 600 ساله مسلمانان در تولید علم بوده‌ایم و این به دلیل تشویق قرآن و سنت به مطالعه طبعیت بوده و این امر در احادیث مختلف تاکید شده است. مثلا در حدیث گفته شده علم گمشده مومن است که باید آن را پیدا کند ولو اینکه در دست مشرکان باشد. بنابراین مسلمانان برای کسب علم به هر کجا سفر کرده‌اند از طرفی ما شاهد حاکمیت روح تسامح در آن دوره بوده‌ایم. در دوره شکوفایی مسلمانان در حوزه علم تبادل افکار بین مسلمانان وجود داشته و آنها نظرات یگدیگر را تحمل و نقد عالمانه کرده‌اند. در آن دوره سوال مطرح می‌شده و سیستم باز بوده و مهمترین نکته ای که در آن دوره وجود داشته سخت‌کوشی و پرهیز از تقلید کورکورانه بوده. اما حالا این طور نیست و ما این سخت کوشی را در غرب می‌بینیم اما در مسلمانان خیر. از طرفی ما الان جامعیت علم اسلامی را نداریم و شاهد باریک بینی متخصصان شده‌ایم، این معنا که اصلا به علوم دیگر اعتنا ندارند در صورتی که این نگرش وسیع باعث تمدن اسلامی شد. وی ادامه گفت: بعداز حمله مغول، ظهور تصوف، جنگل‌های داخلی مسلمانان، ظهور متکلمین اشعری و... این تمدن درخشان دچار انحطاط شد و جامعه ایران به خوابی فرو رفت که تا زمان فتحعلی شاه‌ ادامه داشت. در آن زمان بود که روس‌ها به ایران حمله کردند و ایرانی‌ها متوجه شدند که سلاح ندارند و از کشورهای دیگر و بسیار عقب هستند. بنابراین از آن زمان به بعد علم با تمام ضمائم به جهان اسلام راه پیدا کرد. در آن زمان حس‌گرایی و تجربه‌گرایی دیدگاه‌های مطرح بودند و عینا هم به ما منتقل شد، اما متاسفانه حالا با وجود این که این دیدگاه‌ها در اروپا و امریکا مورد سوال است، هنوز ما شاهدیم که بر محیط علمی دانشگاه‌های ما چنین دیدگاهی حاکم است. وی در ادامه گفت: ما در آن زمان در عرصه علم تنها به تقلید پرداختیم و اصلاً به فکر تولید نبودیم، حتی حالا هم بیشتر مدرک‌گرا هستیم و به آمار و ارقام مربوط به تعداد مقالات و فارغ‌التحصیلان تاکید داریم و مقوله‌ای به نام کیفیت را کاملاً از یاد برده‌ایم. این گونه است که کشور کره که سی‌سال پیش از این از ما عقب مانده‌تر بود، حالا پیشرفت بسیار بیشتری نسبت به ما دارد. وی وضعیت علمی امروز کشور را این گونه تعریف کرد: در نگرشی به علم سه دیدگاه حاکم است: توجه به طبیعت به جهت لذت بردن واین که فطرت انسان به دنبال کشف جهان است، دوم اینکه دیدگاهی توصیه‌ی ما را به کسب علم برای ساختن خود انسان و جامعه انسانی تشویق می‌کند، سوم دیدگاهی است که حالا حاکم است و علاوه بر فرم طبیعتی به دنبال کسب قدرت و ثروت هم هست و این دیدگاه الان در جهان غرب حاکمیت دارد. اما الان دیدگاه علمی حاکم در کشور ما برای لذت حاصل از علم است و نه متاسفانه در جهت کسب قدرت و ثروت است. آیا واقعاً تعداد مقالات واقعاً گویای سطح علمی کشور ما است؟ خیر... آن هم مقالاتی که در مجله‌های درجه دو و سه چاپ می‌شوند و در جهت تولید علم و رفع نیازهای کشور و دنیا نیستند. برنده جایزه علم و دین تمپلتون در ادامه گفت: ما در حال‌حاضر باید در دو جهت گام برداریم: 1- نوآوری در علم 2- تولید علم در جهت رفع نیازهای کشور. واقعاً کدام نظریه از کشور ما به دنیا عرضه شده که سرمشق باشد، ما تبدیل به مشق‌نویس شده‌ایم و اصلاً در جهت رفع نیاز نیستیم و من حاضرم ثابت کنم که فعالیت‌های ما عمدتاً در این دو جهت نیست. وی راهکارهایش را این‌گونه بیان کرد: ما باید به نخبگان اجازه نوآوری در عرصه علم را بدهیم. در حال‌حاضر ما نخبگان را به راحتی از دست می‌دهیم و تمام اینها به دلیل عدم ایجاد جاذبه برای فعالیت این نخبگان است، ولی رفع نیازهای کشور، نقدپذیر بودن و رعایت ادب اسلامی در نقد، توجه به کیفیت، گوش سپردن به حرف‌های متخصصان، توجه خود کارشناسان به مشکلات، داشتن بینش وسیع بر علم و فناوری، فعالیت بیشتر در زمینه علوم انسانی و خارج شدن از این انزوایی که الان دچار آن هستیم را از نکاتی است که باید برای پیشرفت بیشتر به آن‌ها توجه کنیم. وی در نهایت گفت: ما نیاز به یک تفکر سالم داریم و باید تلقی درستی از جهان و وضعیت خود داشته باشیم تا بتوانیم ادعای ساختن یک تمدن درخشان را داشته باشیم. ششمین همایش فکری جوان ایرانی- پرسش‌های امروزی عصر دیروز در تالار شهید دهشور دانشکده علوم دانشگاه تهران آغاز به کار کرد و تا سه‌شنبه بیست و هفتم اردیبهشت‌ماه ادامه دارد.